sábado, 24 de noviembre de 2012

Condena da claudicación



Cando eu era mozo contábase moito aquel conto de dous amigos que van camiñando polo deserto –non se sabe a conta de que-. De repente, un deles é atacado por unha serpente velenosa que o  morde xusto no pene. O outro, disposto a axudar, saca unha guía de primeiros auxilios e busca que facer en casos coma este. No apartado correspondente le: “aplíquese a boca no lugar onde se produciu a mordedura e succiónese con enerxía o veleno para logo cuspilo. Repetir a operación varias veces.”. Cando o accidentado, dorido e angustiado, pregunta que pon o libro, o compañeiro co semblante apenado contesta: que hai que morrer, Manoliño! Que hai que morrer! Venme o conto á memoria cada vez que escoito a políticos e tertulianos repetir coma loritos esa matraca de que diante da crise na que nos atopamos non hai alternativas: as políticas de austeridade e recortes masivos que aplica o goberno son as únicas posibles! Ou isto ou a catástrofe! A todos eles pásalles o mesmo có “amigo” de Manoliño: claro que hai alternativas, pero non lles conveñen, por iso negan a súa existencia! Incluso no caso de que non se coñecesen habería que buscalas, porque non se podería falar de democracia nin de liberdade se os individuos non puidesen imaxinar e defender que as cousas poden mellorar, e máis cando resulta evidente que van rematadamente mal para moitos concidadáns. En paralelo, eses defensores da claudicación diante da ortodoxia neoliberal, centrada en cargar o peso dos axustes nos traballadores e en desmontar un estado de benestar traballosamente establecido –que non caeu do ceo coma o maná, como algúns parecen pensar-, convértense en reemisores de mentiras masivas que, repetidas unha e outra vez desde os sancta sanctorum mediáticos,  acaban transformándose en verdades absolutas para unha boa parte da poboación. Mentres, outra parte da sociedade máis informada, e non menos importante, cansa de tales mentiras, amosa unha crecente desconfianza diante todo o que ten que ver coa política, cos políticos e coas institucións. En suma, o sistema democrático vese seriamente debilitado tanto pola ignorancia coma polo escepticismo. E isto resulta moi preocupante. No caso de España, a especial gravidade con que a crise se manifesta obriga a axustes máis severos e profundos e, en consecuencia, o grao de falsidade das mentiras que se contan é notablemente maior ca noutros sitios. Non se trata de facer aquí unha análise exhaustiva das mentiras difundidas, das verdades ocultas e  das alternativas posibles, obxectivo que, evidentemente, cae fóra tanto das miñas capacidades coma do espazo razoable dunha entrada de blog. Non obstante, citarei algunhas que considero especialmente relevantes.

Como todo o mundo sabe, a parte máis importante dos axustes recae sobre os traballadores -vía baixada de salarios, paro e precarización do emprego- e sobre o estado do benestar –vía recortes sociais-, por iso os elementos fundamentais das mensaxes ortodoxas son dous: o primeiro, é preciso baixar os salarios e eliminar as rixideces no mercado de traballo para facerse máis competitivos e volver a crear emprego; o segundo, hai que recortar as prestacións sociais e o tamaño excesivo do sector público para diminuír o déficit. Hai unha verdade fundamental que ninguén pon en dúbida, a das débedas por pagar! E a cuestión que realmente se discute non é outra ca esta: quen  as vai a pagar? A resposta razoable parece que debería ser: os que as xeraron! Así pasa coas privadas das familias e das empresas. Pero, hai un problema co outro grupo de axentes que máis débeda creou, os bancos e os fondos de inversión a eles ligados, que non están pola labor; despois de facer multimillonarios ós seus xestores e de estafar a millóns de pequenos inversores, decláranse incapaces de tal cousa, a menos que se lles inxecte diñeiro público. Que significa isto? Que din que pague Xan Pobo! Pero isto non se pode presentar así, con esa crudeza, e por iso se monta a principal e gran mentira, que consiste en dicir: si, nos bancos houbo algunha cousa fea e os directivos eran uns malvados, pero os culpables principais da débeda que nos afoga foron os cidadáns irresponsables, que se endebedaron por encima das súas posibilidades, e un sector público sobredimensionado e cargado de privilexios que nos leva directamente á ruína.

A falsidade da primeira parte da mentira resulta evidente: os cidadáns que se endebedaron por encima das súas posibilidades presentes, na súa gran maioría, non eran nin son uns irresponsables, só confiaban en poder traballar –como lles garante a Constitución-, e simplemente foron obxecto dunha gran estafa na que participaron os promotores inmobiliarios, os bancos e os propios gobernos, responsables todos eles do inchamento da burbulla inmobiliaria. Porque estafa é facer medrar artificialmente o prezo das cousas e vendelas por un moi superior ó que lles corresponde; porque estafa é colocar préstamos hipotecarios sen explicarlle ós cidadáns que a entrega da vivenda non cancelaría o total da débeda en caso de impago - sexamos sinceros, cantos cidadáns eran conscientes de que a dación da vivenda non cancelaría o total da súa débeda?-; porque estafa é colocar preferentes entre os paisanos coma se fosen depósitos a prazo; porque estafa é facerlle subscribir ós cidadáns fondos de pensións cheos de activos tóxicos asegurándolles que a súa rendibilidade a longo prazo sería segura -cantos españois non teñen agora menos cartos neses fondos cós que meteron?-. Por non falar dos fondos de inversión. E estafa é, por último, facerlle crer á xente que todos os sacrificios que se lle piden agora son para asegurarlles un futuro mellor, cando a única razón é garantir o cobro das débedas por parte dos nosos acredores –bancos de Alemaña, Francia e EE UU fundamentalmente-; e se urxen o rescate é polo mesmo, polo seu propio interese e non polo noso. Entón, que hai da futura recuperación? Pois xa se verá, queda confiada ó cumprimento dun importante principio universal: nunca choveu que non escampase!

Vaiamos coa segunda parte da mentira, esa de que en España temos un sector público sobredimensionado. Aquí resultan fundamentais os números. Para comezar hai que dicir que é totalmente falso que o Estado Español estivese máis endebedado cós outros cando se desencadeou a crise; ó contrario, a débeda pública roldaba o 36% do PIB, mentres a media da UE estaba arredor do 60%. Mesmo nos datos do pasado ano 2011, España roza o 70% neste mesmo indicador, mentres a media da zona euro  está no 87% do PIB –a dos “exemplares” Francia, Reino Unido, Alemaña ou EE. UU. superan o 80%-. Tampouco é certo que teñamos unha administración pública sobredimensionada. Uns datos clarificadores: en España 1 de cada 15,7 habitantes é traballador público; en Francia é 1 de cada 9,6; no Reino Unido 1 de cada 9,8; en Alemaña 1 de cada 13,7; por non falar de Suecia, onde hai un traballador público por cada 7,1 habitantes, ou Dinamarca onde o índice é 1 por cada 5,7. Non, nada de sector público sobredimensionado, dentro da UE-27 soamente Italia, Portugal e Austria teñen menos traballadores públicos en termos relativos ca España. E, que dicir do gasto social? No ano 2008, xusto cando entrábamos na crise, España seguía estando á cola da UE en gasto social, cun 41,1% do PIB, situándose no posto 20 dos 27 da UE (media 46,8%), fronte a un 43,7% de Alemaña ou un 47,3% no Reino Unido, e moi lonxe de Francia (52,7%) ou Suecia (53%), estando por debaixo da media en tódolos compoñentes deste gasto (protección social, sanidade, educación e servizos públicos). Agora estaremos bastante peor. E todo isto non é óbice para que non se deba recoñecer a mala xestión, en moitos casos, dos servizos públicos en España. A miña opinión é clara a este respecto: temos un sector público pouco desenvolvido, en relación coa UE, pero peor xestionado! Opino tamén que unha boa parte desa mala xestión radica na ideoloxía ortodoxa imperante: todo o público debe funcionar mal!, pois non hai mellor maneira de que as cousas se cumpran ca crer nelas. Esta mensaxe de que todo o público funciona mal, coma todas as mensaxes, non é inocente, detrás dela está a cobiza do capital que persegue con tenacidade facerse cargo de grandes áreas de negocio dentro do sector público, primeiro foron as privatizacións de sectores estratéxicos (isto xa está feito en gran medida) e agora é a concesión de importantes servizos sociais (sanidade, educación, protección social,...), áreas rendibles e seguras, as características máis demandadas polos grandes inversores nunha época na que a norma é a incerteza nos resultados.

Hai que pagar o que se debe. Evidentemente! Pero, nin os traballadores nin o sector público teñen que apandar co total desa pesada carga. Algunha idea. Con respecto ós traballadores, convén saber que España foi o único país da OCDE no que os salarios non subiron en termos reais entre os anos 1995 e 2005; mentres, o peso da masa salarial no PIB estaba no ano 2008 no 60,21%, por debaixo do 68% do ano 1960(!) e lonxe do máximo do 73,63% do ano 1976(!). Polo tanto, o aumento de riqueza do país non foi parar ós traballadores que se diga. Con respecto ó sector público, resulta evidente que temos un gran problema co déficit (diferencia entre ingresos e gastos públicos), pasamos dun superávit do 1,9% no ano 2007 a un déficit do 9,40% no pasado 2011, o maior da UE xunto co de Grecia. Non obstante, a aumento do déficit español non radica no aumento do gasto público, por debaixo da media europea, senón no derrube dos ingresos. No 2011 os ingresos públicos foron do 35,1% do PIB, fronte ó 45,2% de media da UE; unha escandalosa diferencia de 10 puntos que explicaría de por si todo o déficit do 2011. Como apunta Manuel Lago, o máis grave e indignante destes datos é que os tipos nominais dos impostos que pagamos en España son similares á media europea, pero a recadación é moito menor. Por que? Pois porque hai unha gran rede de deduccións e desgravacións fiscais para as empresas e para os máis ricos e porque hai un gran fraude fiscal. Se esas dúas variables que acabo de mencionar estivesen nas coordenadas do resto dos países da UE, España estaría nuns niveis de déficit semellantes ós da media europea. Resulta moi significativo que o derrube de ingresos se deba sobre todo á baixada de recadación no imposto de sociedades, un imposto que apenas é responsable dun 26% do total dos ingresos tributarios; a mesma sorpresa causa saber que o salario medio de traballadores e pensionistas declarado a facenda sexa de arredor de 19.000 euros, mentres o dos pequenos empresarios e profesionais liberais, si eses que presumen de Audi, Mercedes e BMW, sexa tan só duns 11.000 euros... E que dicir do fraude fiscal das grandes empresas e dos bancos? A propia Axencia Tributaria estima que o 74% do total do fraude fiscal céntrase nestes grupos, cun montante anual duns 44.000 millóns de euros. No que se refire á economía somerxida, tódolos estudos sitúan o seu nivel en España entre o 20 e o 25% do PIB, á cabeza deste triste ranking con Italia e Grecia, e entre 10 e 15 puntos por encima de países como Francia, Reino Unido ou EE UU. A facenda pública deixaría de ingresar, segundo os propios técnicos de facenda, arredor de 90.000 millóns cada ano por este concepto; só con rebaixar ese fraude ós niveis medios de Francia ou o Reino Unido recadaríanse uns 25.000 millóns de euros adicionais. Por que non se corrixe todo isto? Porque, por moito que se diga, non interesa.

E non quixera rematar esta entrega sen dedicar alomenos unhas liñas ó principal drama de todo isto, ó paro. Tamén hai alternativas. A máis importante, sen dúbida, é a do reparto do traballo. Xa escribín sobre isto nalgunha outra ocasión e habería que escribir máis e con máis detalle. Por que en Alemaña, que tivo un dos maiores descensos do PIB na crise 2008-2009 (4,7%), aumentou o emprego nun 1,2%, mentres en España (-3,7% do PIB) caeu 9,7 puntos? Pois, entre outras cousas, porque o sistema de coxestión de moitas empresas alemanas, entre empresarios e traballadores, levou á reducción do tempo de emprego (reparto do traballo) e non á eliminación de postos de traballo, como sucedeu aquí.  Hai pouco máis dun mes estiveron en España Lord Robert Skidelsky, o biógrafo de Keynes -un dos primeiros defensores da reducción da xornada laboral, para amortecer o negativo impacto que terían os avances tecnolóxicos sobre o emprego-, e o seu fillo  Edward presentando o libro “¿Cuánto es suficiente? Qué se necesita para una buena vida”. Cando nunha entrevista lles preguntaron polo que propoñían en concreto, contestaron: “Propoñemos varias medidas para conseguir reducir o número de horas traballadas, entre elas un imposto sobre o consumo progresivo. No lugar de gravar os ingresos gravar o consumo para desincentivalo. Os bens máis caros deberían pagar máis impostos. Tamén propoñemos unha renda universal, non unha renda moi alta, para todos os cidadáns independentemente da súa situación laboral, para que poidan elixir canto tempo queren traballar. Por último, avogamos polo reparto do emprego. O problema dos países ricos non é un problema de crecemento, senón de desigualdade, dunha distribución máis equitativa dos recursos que xa existen… O problema está na insaciabilidade dos individuos (subestimada por Keynes) e na capacidade do sistema para inventar e crear novas necesidades de consumo nos individuos.”.

Estas “utopías” son as que non lle gustan nada a dous dos nosos máximos defensores da claudicación, Barreiro Rivas e Blanco Valdés, que menosprezaron en sendas columnas – “Día de resaca y caldo limpio” e “Bien, ¿yahora, qué?”-, desde as súas privilexiadas tribunas, o papel das protestas do 14-N na rúa. E non me estraña, pois eles serían os primeiros que deberían deixar algunhas das súas múltiples ocupacións, todas compatibilizadas cos seus seguros e nada mal pagados traballos de funcionarios públicos, por exemplo en beneficio de moitos traballadores que, dedicados en corpo e alma ó periodismo profesional desde hai décadas, os están mandando á rúa nesas mesmas empresas nas que eles colaboran, e que parecen dispoñer de fondos suficientes para pagarlle a numerosos tertulianos pluriempregados pero non ós seus traballadores. Por certo, cando preparan as súas clases estes dous esforzados cabaleiros?

*Pódese descargar o libro "Hay alternativas. Propuestas para crear empleo y bienestar social en España", de Vicenç Navarro, Juan Torres López e Alberto Garzón Espinosa, con prólogo de Noam Chomsky.



sábado, 17 de noviembre de 2012

Muñoz Molina e o Instituto Cervantes


Muñoz Molina, César Antonio Molina e Eduardo Lago (2006)
Lo que yo me preguntaba,
 era cómo un país de mediana importancia
 podía permitirse tantos lujos.
A. Muñoz Molina

Sigo as crónicas periodísticas de Muñoz Molina desde hai anos e encántanme. Non sigo tanto a súa obra novelística, porque é contada a novela contemporánea que leo –non hai tempo para todo-. Coincido habitualmente coas opinións de Muñoz Molina, e incluso aprecio nos seus textos esa complicidade íntima que soamente se pode dar, por razóns obvias, entre aqueles que pertencemos a unha mesma xeración e vivimos vidas paralelas na infancia e na xuventude. Non obstante, sen dubidar das súas sans intencións, teño que dicir que non me gustou nada o artigo “Marca Cervantes” que asinaba esta semana en Babelia. Confeso que xa non me parecera acertada a súa decisión de aceptar o cargo de director da sede do Instituto Cervantes en Nova York no ano 2004, porque a independencia resulta fundamental para un escritor e casa mal coa aceptación de cargos públicos nomeados a dedo. Agora, este artigo acaba de convencerme de que aquel achegamento ó poder, a pesar da súa brevidade (2004-2006), non lle sentou nada ben.
O obxectivo fundamental da súa crónica non era outro cá crítica dos recortes, “brutales”, segundo a súa opinión, dos presupostos do Instituto Cervantes,  recortes que “traerán consigo la ruína segura de todo lo que ha ido ganando a lo largo de veinte años”, os que ten de vida esa institución dedicada ó ensino da lingua e a difusión da cultura española no exterior, a que el considera “modelo de excelencia” no ensino de idiomas. Chamou a miña atención que na crítica, Muñoz Molina, antigo director dunha sede, non aporte nin un só dato obxectivo ou cuantificable sobre o que sustentar a súa argumentación. Porque, neste país, visto o visto, entenderá Muñoz Molina que se os cidadáns estamos en contra dos recortes inxustos, non o estamos menos contra os despilfarros innecesarios e moito menos contra a poda dos innumerables privilexios privados que graciosamente se concederon, e conceden, á conta do presuposto público. E, claro, ó falar de cartos os números resultan imprescindibles.
Apunta Muñoz Molina que o Instituto Cervantes tomou como modelos, entre outros, o British Council e a Alianza Francesa. Desde logo o de modelos debeuse entender exclusivamente para os fins, pero nunca para os medios. Explícome: no caso da Alianza Francesa o goberno francés subvenciona as súas actividades cun escaso 5% sobre o total do presuposto; no caso do British Council as súas contas indican que por cada libra que inviste o goberno británico na institución, esta recada 3,10. Que din as contas do Instituto Cervantes?  Pois, como cabía esperar, algo totalmente distinto; por exemplo, que nos presupostos do ano 2008, dos 122 millóns de euros de gasto anual, 90 millóns foron sufragados con transferencias directas do Estado (este ano serán 76 millóns); é dicir, os españois pagamos cos nosos impostos arredor do 75% (86% no exercicio do 2011) do gasto total desa institución. Compárese iso cos datos aportados para o British Council ou a Alianza Francesa e coido que sobra calquera comentario. O British Council e a Alianza Francesa son bos negocios para os respectivos países, mentres o Instituto Cervantes é unha notable hipoteca para o noso.
Sae Muñoz Molina na defensa dos profesores: «quizás la parte más sólida profesionalmente de su personal, la mejor preparada y de más prestigio, ganan sueldos en general insuficientes, y tienen condiciones laborales inseguras.». Esquécese de aclarar que hai dous tipos de profesores: os fixos, con oposición, e os contratados. O salario medio dos primeiros está arredor do 41.000 euros ó ano, e se pode ser certo que nalgúns países ese salario non é gran cousa, noutros, con eses cartos, poden vivir coma verdadeiros marajás. E senón, porque hai tantas pelexas para conseguir esas prazas? Entre a información que recollín, anotei un dato que aporta un usuario galego do centro que o Instituto Cervantes ten en Shangai: sorprendíase da oferta dunha praza de profesor de español cun salario de 54.000 dólares anuais, mentres o salario ofrecido por un colexio privado na mesma cidade, para un posto con dedicación semellante, era de 18.000 euros. Cousa diferente son os profesores contratados, dos que hai continuas queixas, bastante razoables, en moitos centros do Cervantes (ver o blog (http://eltrasterodelcervantes.blogspot.com.es/). En todo caso, dado que o Instituto Cervantes, no ensino da lingua, non pode ser unha institución benéfica, o profesorado deberá pagarse cos ingresos que xeren os cursos que imparta, como ocorre no British Council e na Alianza Francesa.  Pero o que xa me parece totalmente fóra de lugar é isto que escribe: «En cuanto a los directores, jefes de estudios, gestores culturales y administradores, sus sueldos son casi insultantemente inferiores a los de los diplomáticos, y además carecen de todas las prebendas de éstos, empezando por la muy importante de la vivienda gratuita.». Sería desexable que os aires da capital do imperio non lle fixesen esquecer a Muñoz Molina a súa Úbeda natal e non o convertesen nun desmemoriado! Soamente faltaría que o persoal de tales centros cobrase salarios de diplomáticos (eses si que resultan insultantes, Antonio, pero por superiores ó que sería razoable). Ademais, deixando á marxe o método dixital de nomeamento de todos eses cargos, por moito que se disfracen de concursos de méritos, todos os salarios deben de ser bastante superiores ós 41.000 euros dos profesores, e estou seguro que no noso país sobran aspirantes coa cualificación precisa que estarían encantados tanto do soldo coma do destino. Moitos dos que participan nos blogs que tratan destes asuntos confesan que nunca foron capaces de saber a ciencia certa o que ganan os directores dos centros, pero un asegura que sempre era máis de 6.000 euros ó mes no ano 2009. Se a todo isto unimos as constantes denuncias de traballadores sobre nepotismo e incapacidade dalgúns directores, caciquismo e enchufismo nos nomeamentos, despilfarro de recursos (o aluguer do local de Pekín, por exemplo, de 3200 metros cadrados nun soberbio edificio, custaba, no 2009, 400.000 euros ó ano), etc., etc., a conclusión obrigada é que o Instituto Cervantes será de todo menos exemplar. Como cabía sospeitar, un de tantos “chiringuitos” que, a pesar de nacer sobre unha boa idea e para realizar unha labor tan importante como necesaria, remata servindo fundamentalmente para colocar amigos; como din os editores do blog “el trastero del Cervantes”: «un coto privado de caza para los amigos del partido de gobierno de turno, llámese PSOE, PP, etc.». Visto todo iso, como quere Muñoz Molina que non se pense que traballar no Cervantes é unha especie de “sinecura diplomática”?
Para rematar, un comentario sobre o papel de difusor cultural que ten o Instituto Cervantes. Escribe Muñoz Molina: «Somos muchos los escritores españoles y latinoamericanos que nos hemos beneficiado de la colaboración entre el Instituto Cervantes y las editoriales que publican nuestros libros en otros países». Non me cabe a menor dúbida! Se un dá un paseo polas axendas de actividades culturais dos centros do Instituto Cervantes ó longo e ancho do mundo, atopará un completísimo calendario de eventos que xa nos gustaría ter aquí, na propia casa: conferencias dos escritores máis relevantes, actuacións dos músicos máis coñecidos, presentación das últimas películas españolas coa asistencia de actores e directores…-magnífica oportunidade, para todos eles, de facer turismo gratis polo mundo-. E todo iso de balde para os asistentes! Claro, pagando nós! Un exercicio recomendable: búsquese no British Council e na Alliance Française actividades semellantes e compárese.  Será que o Reino Unido e Francia son países máis pobres ou será outra mostra dos derroches que son precisos para alimentar ese afán vanidoso por aparentar, esa “manía de los grandes gestos, el despilfarro en lo superfluo y la mezquindad en lo necesario”, segundo el mesmo ten denunciado, que caracteriza á nosa cultura? 
En verdade, ter que ler cousas coma estas mentres o país se desangra resulta especialmente triste, sobre todo cando vén de quen un aprecia tanto. De tódolos xeitos, que ninguén se trabuque: o sábado volverei a ler  con sumo gusto o artigo de Muñoz Molina. Todos temos as nosas cousas e, como dicía Kant, errar no xuízo cando se cre ter razón en conciencia nunca resulta eticamente reprochable. Pero si rebatible.



sábado, 10 de noviembre de 2012

Camiño Francés


Carte des chemins de S. Jacques de Compostelle, 1648. Camino Francés de Santiago de Compostela*

Asistía o pasado 18 de outubro en Ourense ó ciclo de conferencias “Vías de comunicación e tráfico comercial” organizado polo Departamento de Historia da Universidade de Vigo. Interesábanme, sobre todo, as exposicións de Carlos Nárdiz (Protección patrimonial dos camiños históricos), Manuel G. Durán (Pontes históricas e vías de comunicación) e J.M. Andrade Cernadas (Viaxeiros ou peregrinos? Algunhas notas críticas sobre a peregrinación a Santiago na Idade Media). A concorrencia estaba formada, fundamentalmente, por alumnos de historia, e resultoume vergoñento comprobar como a maioría dos que eu podía ver, en vez de atender ós conferenciantes, dedicábanse a mandar mensaxes polo móbil ou, simplemente, a botar unha cabezadiña nas cómodas butacas do auditorio –certo que ningún roncaba-. Tamén chamou a miña atención o uso do idioma: das catro conferencias que escoitei, as tres impartidas por profesores galegos foron en castelán, e a única concesión á nosa lingua veu dun profesor madrileño que puxo o título da súa presentación en galego: tristísimo.

Pero, vaiamos co tema sobre o que pretendo escribir: O Camiño Francés. Teño investigado algunha cuestión relacionada co nome do Camiño, e a idea de publicar algo no blog veume cando escoitaba a Andrade Cernadas, que falou, e ben, dos camiños de Santiago e dos peregrinos. Incidiu, sobre todo, no erro de retroproxección que se comete cando se pensa que a importancia actual da vía e o tipo de peregrinos que a percorren resultan extrapolables ó pasado. Algúns datos que deu: na época de Xelmirez os documentos apenas falan dos peregrinos; a única etapa de peregrinacións masivas anterior á actual sería a Baixa Idade Media, na que os máis chegarían por mar desde as illas británicas; nos séculos XIX e XX os peregrinos a Santiago foron escasísimos (no ano 1972, por exemplo, soamente se entregaron 67 Compostelas). O verdadeiro despegue do Camiño produciríase no ano 1993, co Plan Xacobeo, eminentemente turístico, impulsado por Fraga. Tamén sinalou o profesor algo que xa sabíamos: os camiños de Santiago eran vías por onde circulaban viaxeiros con distintas motivacións; algúns deles, seguramente os menos, eran peregrinos a Santiago por devoción relixiosa.

Citou Andrade Cernadas o Camiño Francés, o Camiño Inglés, o Camiño Portugués, etc. Todo isto parece clarísimo: o Camiño Francés é o camiño que vén de Francia, o Inglés é o que vén de Inglaterra, o Portugués de Portugal, etc. Pero eu penso que hai algún problema. Por exemplo, un documento dunha concordia entre o Arcebispo de Santiago e o Conde de Altamira, do ano 1554, sobre a ocupación e espolio dalgúns lugares e fortalezas do primeiro, fala das cinco feligresias del camino frances. Sorpresa: estas feligresías, que se corresponden coas actuais de Bruma, Ardemil, Leira, Poulo e Buscás, todas do concello de Ordes, non está a carón do que agora coñecemos por Camiño Francés senón do Camiño Inglés! Como se entende isto? Pois, para comezar, aceptando que as cousas case nunca son tan sinxelas como se presentan.

Principiarei cunha afirmación que pode sorprender: o nome orixinal do que agora coñecemos como Camiño Francés non era Camiño Francés. En efecto, cando se revisa a documentación medieval de Galicia, as primeiras referencias indubidables do Camiño de Santiago, que son do século XII, refírense a el como: caminum Francorum, iter Francorum, vie Francorum e stratam Francorum, denominacións que poñen de manifesto que se trata do camiño ou vía dos francos, pero nunca dun camiño que vén de Francia, circunstancia normal se temos en conta que Francia aínda non era unha realidade totalmente definida como país. Mesmo na guía do camiño do Liber Sancti Jacobi (o Códice Calixtino) as denominacións que aparecen son via e ytinere Sancti Iacobi, e dúas veces se cita, dentro de Compostela, a viam Francigenam, concretando que se trata da rua onde se atopan os cambistas, os taberneiros e os comerciantes; pero nunca se fala do Camiño Francés, aínda que asi apareza nalgunhas traduccións pouco rigorosas. Na realidade, a denominación de Camiño Francés non aparece nos documentos ata un século máis tarde, e soamente se fará común a partir de mediados do século XIII. Adoita explicarse isto dicindo que “francos” eran os que viñan de Francia e que polo tanto as dúas denominacións resultan equivalentes. Pois tampouco! O tema é complexo, pero podemos resumilo dicindo que franco, na Idade Media, podía significar dúas cousas: extranxeiro (pero non exclusivamente francés) e home libre ou exento de certas cargas (a iso se refiren os comúns fueros de francos). É certo que o apelativo franco tivo na súa orixe un carácter estritamente étnico, referente a individudos pertencentes ó pobo xermánico dos francos; pero desde o século VI, ou talvez desde algo antes, pasou a significar tamén ‘home libre’, pénsase que por derivar en última instancia da raiz gótica freis-, da que vén o alemán moderno frei  e o inglés free. Máis tarde,  a gran extensión que alcanzou o regnum francorum -toda a Francia actual, gran parte da Alemaña, Hungría, Chequia, os Países Baixos, Italia e incluso unha parte da Península Ibérica (a Marca Hispánica)-, fixo que fosen coñecidos co apelativo común de francos tódolos habitantes deses territorios. A pesar de que o tratado de Verdum, do ano 843, estableceu a división do regnum francorum en tres partes, a denominación de francos seguiuse utilizando para os habitantes do total do antigo reino; así o demostra, por exemplo, o nome común de francos que recibían os cristiáns que participaban nas cruzadas (séculos XI-XIII), con independencia do país de orixe. En sintonía con isto, hai que apuntar que o primeiro rei que abandona a antiga fórmula de rei dos francos para pasar a denominarse rei de Francia foi Felipe II “Augusto” (1180-1223), xa a cabalo dos séculos XII e XIII. Da voz francigenae din Vázquez de Parga, Lacarra e Uría no seu monumental traballo “Las peregrinaciones a Santiago de Compostela”: «cobra en los diplomas un sentido más general de “extranjero”, cualquiera que sea su procedencia. Exactamente lo mismo ocurre en Italia e Inglaterra, donde bajo el nombre de francigenae se incluía a tolos los que no se demostrara eran ingleses o italianos.».

Pero, por que o Caminum Francorum pasa a ser Camiño Francés? Pois penso que a razón fundamental está na aparición do substantivo e adxectivo franceis (>français), que comeza a documentarse a principios do século XII, derivado de franc ‘franco’ (do lat. medieval francus, xen. franci, á súa vez dun xermánico frank ‘libre, exento’). Outro adxectivo derivado do mesmo substantivo era francisco, que cualificaba obxectos, sobre todo relixiosos, de orixe ou estilo franco, equivalente a romano e por contraposición a mozárabe hispano. Non debemos esquecer que foi o Camiño a principal vía de introducción do rito litúrxico romano que acabou impoñéndose totalmente ó antigo rito hispano no reinado de Afonso VI . Foi parte da chamada reforma gregoriana que algúns non dubidan en chamarlle Carolinxia, por canto conseguía facer realidade as aspiracións do Imperio fundado por Carlomagno, entre elas a unificación litúrxica. Curiosamente, e non por casualidade, camino francisco foi a denominación intermedia do Camiño, moi común na primeira metade do século XIII, entre o antigo caminum francorum e o novo camino frances. En suma, os primeiros Camiño Francés aínda fan referencia ó franco, sospeito que cun gran peso do significado relixioso, e nada ten que ver ese nome con que a orixe de tal camiño estivese en Francia. Pero, claro, a conformación definitiva de Francia como país, que toma o seu nome do baixo latín Francia ‘o país dos francos’ – un exemplo claro da diferencia entre o concepto desa antiga Francia e a posterior vese ó estudar que cando os francos ocuparon a Galia, os galos chamábanlle ós francos “xermanos”), irá facendo que se perda o significado orixinal do nome do Camiño e se vaia asumindo o que agora temos, dun camiño que principia en Francia, un xeito de etimoloxía popular algo sutil, pero etimoloxía popular ó fin e ó cabo. A maiores, as fontes hispanas tamén aclaran como o primeiro significado do adxectivo francés era ‘franco’; así, cando Afonso X, autor dalgunha das primeiras referencias que temos do uso do adxectivo francés en España,  relata os feitos lendarios dos exércitos de Carlomagno na península Ibérica, ós francos chámalle franceses,  e cando se refire ó rito relixioso romano ou franco, chámalle officio frances.

Aínda así, quedaría por explicar por que aparecen camiños, como o citado ó principio do traballo, que levan a denominación de camiño francés e son distintos do antigo caminum francorum. Podería pensarse que o elemento relixioso da peregrinación unificara tal denominación para todos os camiños de Santiago. Pero non: están documentados camiños franceses que non van a Santiago. Por exemplo, nun apeo de San Clodio do ano 1565 aparece unha leira de viña nas proximidades da Ponte San Clodio que linda  “por vajo en el camino frances”, que non era outro có antigo camiño que viña de Ribadavia para San Clodio pola marxe esquerda do Avia. Claro que este camiño, por ter continuidade ata Compostela, tamén podería ser considerado un camiño de Santiago, por certo tan ou máis importante ca moitos dos que agora están considerados e protexidos como camiños de Santiago, pero diso poderíamos falar noutra ocasión. O que xa non deixa lugar a dúbidas é, por exemplo, un deslinde do ano 1560, dunha leira en Ponte Caldelas,  que estaba situada “al longo del camjño franzes qe bay pa Ribadabja”, é dicir, a carón do camiño de Pontevedra a Ribadavia, e ese si que non ía a Santiago. Cal pode ser a explicación? Pois, en resumo, que o singular réxime xurídico que acadou  o Camiño Francés, libre para tódalas persoas e soamente suxeito á xurisdición real, comezou a aplicarse a outros camiños que por iso recibiron o nome de camiños franceses. Non obstante, esa denominación xa comezou a declinar nos séculos XIV e XV, substituída pola de Camiño Real, que sería, en definitiva, a que se mantería. Dese xeito, no século XVI xa eran raras as referencias a camiños franceses, e no XVII practicamente desapareceron. Por iso agora nos sorprenden tanto. 

Moitas máis dificultades e escuridades, tanto de tipo histórico coma lingüístico, hai relacionadas cos Francos; por exemplo no topónimo homónimo, bastante habitual en Galicia, que se asocia a miúdo, e con pouco fundamento, coas peregrinacións a Santiago, e con outros topónimos aparentemente relacionados, caso de Francelos. Pero, por hoxe, coido que xa é suficiente.

*Mapa falso do Camiño Francés, que incluso está á venda nalgún museo. Foi realizado polo artista francés Daniel Derveaux nos anos setenta. El foi un dos que soubo “poñer en valor” o Camiño.


sábado, 3 de noviembre de 2012

Da renuncia de Javier Marías e dos premios



A renuncia de Javier Marías ó Premio Nacional de Narrativa, dotado con 20.000 euros, ten desatado unha agre polémica entre os que aplauden esa decisión e os que a censuran. Marías xustificou a decisión de non aceptar ningún premio que veña dunha institución pública española en ser consecuente consigo mesmo: “Sería una sinvergonzonería por mi parte aceptar ahora un premio cuando he estado tantos años diciendo que no lo recibiría. No quiero prestarme a estar involucrado en cualquier tipo de sospecha o de recibir favores. Es una actitud consecuente. Sería indecente aceptarlo… Creo que el Estado no tiene por qué darme nada por ejercer mi tarea de escritor que al fin al cabo es algo que yo elegí… en este momento se añade otro motivo más para mantenerme en esta postura. Es momento de gran dificultad económica para todo el país, para mucha gente…”. Tamén se esforzou por aclarar que a súa intención non era facerlle un feo a ninguén: “Lamentaría que esta postura mía se viera como un desdén hacia nadie. No lo es.”. Da importancia da renuncia dános unha idea a resonancia nacional e internacional que tivo a noticia nos diferentes medios de comunicación. E, dado que a decisión de renunciar ó premio se enmarca dentro do ámbito da liberdade individual do premiado, a que ven tanto alboroto? Algo debe de haber nela para que sexa capaz de remover a conciencia de tanta xente! Analicemos isto.

O primeiro que se debería resaltar é que a decisón de J. Marías non consiste en rechazar calquera  premio, non; soamente ós promovidos por institucións públicas españolas. Unha pregunta pertinente sería: deben as institucións públicas promover premios literarios en particular ou artísticos en xeral? A resposta a esta cuestión adoita ser afirmativa, argumentando a obriga do fomento da cultura por parte dos poderes públicos; pero isto resulta discutible alomenos por dúas razóns: a primeira, as dúbidas que existen sobre que os premios sexan unha forma eficaz de promoción cultural; a segunda, as sospeitas fundadas de que os motivos verdadeiros da  convocatoria de moitos premios teña algo que ver con esa promoción. Ademais, estaría o tema importantísimo da dotación económica. Neste país nunca deixa de sorprender (ou non tanto) a alegría con que se gasta o diñeiro público. Os premios literarios pagados cos cartos dos contribuíntes son un bo exemplo: o premio Cervantes ten unha dotación de 125.000 euros, nada menos; o Príncipe de Asturias das Letras, 50.000 euros (neste caso repártense oito premios nas diversas modalidades, é dicir, gástanse 400.000 euros soamente en premios); o Ministerio de Cultura emprega anualmente 200.000 euros en Premios Nacionales relacionados coa literatura (ós que habería que sumar outros 300.000 nas restantes modalidades artísticas, 125.000 euros do Premio Velázquez, etc. etc. Iso si, o Premio Nacional de Fomento de la Lectura é honorífico e non ten dotación económica). Nin que dicir ten que unha boa parte destes premios recae en autores consagrados, que pouco deberían precisar destas importantes transferencias de diñeiro público, amén de que non sexa raro atopalos predicando  as bondades dunha vida contemplativa ou manifestándose contra o despilfarro das institucións públicas. Ademais, é falso que unha grande dotación económica aumente o prestixio do premios: o galardón máis prezado das letras francesas, o premio Goncourt ten unha dotación de 50 euros. Resulta evidente, ademais, que o montante dos premios soamente representa unha parte mínima do gasto total no que incorren as institucións convocantes: cerimonias de entrega, publicidade, honorarios dos xurados, etc. etc. E soamente citamos aquí os casos máis destacados, pero pensemos que non hai consellería de cultura, deputación ou concello de certa importancia que non teña o seu ou os seus premios literarios e artísticos respectivos. Sumemos a isto as galas, festas e festivais de distintas manifestacións artísticas de todo tipo que directa ou indirectamente se pagan con diñeiro público e chegaremos a un montante asombroso que resulta difícil de cuantizar. Mentres, parece que non hai diñeiro suficiente para comedores ou transporte escolar  –diñeiro que si había no ano 1970!-, se recortan as becas e o mesmo lle pasa ós programas de investigación. Ver para crer!

Preguntáronlle a Javier Marías se renunciaría ó Nobel, en caso de que llo deran. O autor eludiu dar unha resposta clara dicindo que non había ningún motivo para que pensasen nel para tan destacado premio. Talvez non estivo áxil na resposta: o premio Nobel non resulta comparable en absoluto ó Premio Nacional que se lle outorgou;  o diñeiro que se entrega nos Nobel non vén dos impostos dos suecos, nin de ningunha institución pública, senón dunha fundación privada, a Fundación Nobel instituída co capital que con ese fin deixou Alfred Nobel, fundación que, por certo, nin sequera elixe ós premiados, cometido do que se encargan diversas institucións suecas que foran elixidas para ese fin polo propio Nobel. Vale isto para dicir que nada hai que obxectar ós premios das institucións privadas, que, dentro da legalidade, poden facer cos seus cartos o que consideren oportuno; é o caso dos premios das editoriais (Planeta, Nadal, etc.) que se inscriben dentro da política comercial e publicitaria das respectivas empresas, resultando totalmente vanas tódalas polémicas sobre favoritismos ou amañamentos na concesión destes premios.

En Galicia tampouco estamos faltos de premios pagados con diñeiro público: o Premio Otero Pedrayo ten unha dotación de nada menos que 30.000 euros, que pagan por turno as catro deputacións provinciais, e son innumerables os premios menores convocados polas propias deputacións e concellos; por exemplo, o premio Losada Diéguez, sufragado polos concellos de Boborás (3000 hab.) e O Carballiño (14000 hab.), reparte cada ano 12.000 euros entre as súas dúas modalidades.

Cal é o resultado de to isto? Un “mundo da cultura” totalmente domesticado polo poder político. Como escribía non hai moito J.C. Bermejo Barrera referíndose a Galicia: “é fácil comprender que políticos agudos decidisen entoar o canto das sereas para atraer cara ás súas rochas os escasos navegantes da cultura galega que ían errando polo mar en busca da súa patria, ofrecéndolles pequenos cargos, mínimas prebendas e dádivas en formas de premios, medallas e recompensas”. Eses achegamentos subvencionados son, en última instancia, o principal sustento das “camarillas intelectuais” que, copio de novo a Bermejo, “acaparan recursos, promocionan ós seus creadores, silencian ós demais e asfixian o mundo da información e da cultura públicas”. Non se pode dicir máis claro.

E o malo de todo isto é que ese afán de premios e recompensas xa está instalado nos centros de ensino, onde son comúns os concursos dos tipos máis variados: poesía, narración, danza, cartas de amor, disfraces do Entroido, cabazas do Samaín, etc. etc; concursos que non me entusiasman, pero contra os que nada tería se non houbera o premio en metálico ou en especie, se simplemente coubese a honra e o diploma para o gañador, e a aceptación da derrota para os perdedores –gran ensinanza esta última-. Pero o diñeiro todo o enloda. Para esa manía de converter ós nenos en creadores, e pagarlle incluso por iso, antes de recibir a preparación axeitada –obxectivo fundamental da súa educación-, tal vez non estaría de máis lembrar aquel comentario de Jean Cocteau diante da noticia dunha nena, chamada Minou Drouet, celebrada en toda Francia, a mediados do século pasado, como prodixio por escribir poemas: “Todos os nenos son poetas… menos Minou Drouet”.

Pero non todo é malo nos premios literarios, o malogrado Roberto Bolaño sobreviviu algúns anos en España grazas ós concursos municipais. O seu conto Sensini é o relato crítico desa experiencia de cazador de recompensas literario:

“...existía el riesgo de coincidir en más de una liza con un mismo jurado, oficio singular que en España ejercían de forma contumaz una pléyade de escritores y poetas menores o autores laureados en anteriores fiestas. El mundo de la literatura es terrible, además de ridículo, decía.”.