viernes, 20 de diciembre de 2013

Tempo de adoración

O home é un ser que precisa adorar a algo ou a alguén. No se atopou ningunha sociedade que non practicase algún tipo de adoración, e case sempre mesturada con sacrificios, porque o que adora sempre paga.  É un proceso de psicoloxía complexa, pero, simplificando, poderíamos dicir que o impulso natural de seguir a alguén é un mecanismo de aprendizaxe que foi premiado pola evolución. Non obstante, o feito de que sexa natural non significa que non poida ser modulado pola cultura, igual có impulso sexual ou a tendencia dos grandes de asoballar ós pequenos. Desde a noite dos tempos o maior problema da humanidade foi a supervivencia, o dispoñer dos medios suficientes para vivir e poder alimentar ós fillos, e por iso levamos un anhelo universal de riqueza nos xenes: seguimos ós ricos, en gran medida, porque interpretamos que a eles non lles falta nada. O problema é que ese anhelo non cesa cando xa dispoñemos do suficiente, e ata é normal que se intensifique con esta circunstancia; pasa o mesmo co desexo carnal e con outros desexos innatos. Pedimos máis e máis porque somos cobizosos por deseño. Por esa razón, na barbarie, a xente sempre remata adorando o becerro de ouro, aínda que só poida ver a riqueza a través da televisión.
Sobre os perigos da adoración da riqueza xa avisaron clásicos coma Platón ou Epicuro. Pero talvez ningún foi tan claro coma o pai da economía moderna.  Consideraba Adam Smith que «a gran masa da humanidade está formada por admiradores e adoradores», e que  «a disposición a admirar, e case idolatrar ós ricos e poderosos, e a desprezar ou, como mínimo ignorar ás persoas pobres e de condición humilde», era, atención: «a principal e máis estendida causa de corrupción dos nosos sentimentos morais». 
Tratou o Cristianismo de concentrar as ansias de adoración en Deus, na virtude absoluta, «só a Deus se debe adorar e servir» (Lucas, 4;8), pero non se pode dicir que tivera moito éxito, probablemente por falta de exemplaridade. Agora, rachadas as xerarquías tradicionais, cos antigos deuses abandonados e cos novos por definir, o home foi caendo nunha individualidade consumista e insolidaria, na que pensa que é libre, pero que en realidade está dirixida polos grandes poderes ocultos do capitalismo, a través, fundamentalmente, da televisión.  Aproveitando outras características naturais dos homes, como son o medo á soidade e o desexo de recoñecemento e de éxito, o Gran Hermano vai promovendo e presentando novos e múltiples ídolos -deportivos, artísticos, políticos, culturais-, aparentemente sinxelos e humildes, que visten e falan coma nós, algúns nin sequera especialmente guapos ou superdotados…Pero é para que parezan máis próximos e accesibles. En realidade trátase de multimillonarios que viven do espectacular e global mercado da adoración no que está inmersa esta sociedade anómica.
Un ancián sacerdote contoulle un día a Malraux o que aprendera da súa experiencia de confesor: «Dúas cousas. A primeira, que a xente é moito máis desgraciada do que pensamos. A segunda, que non existen as grandes persoas». Tiña razón o sacerdote: hai persoas admirables nun aspecto ou noutro, pero en última instancia todos somos dignos de misericordia e de perdón. Antes, cando alguén se excedía nas gabanzas de calquera, fose cura, ministro, principe ou rei, era común escoitar na voz da sabedoría popular: “é un home coma outro calquera!”. E o mesmo penso eu. Así que, neste tempo tan propio para a adoración, seguindo coa tradición milenaria do meu pobo, limitareime, coma sempre, a adorar ó Neno. Cos mellores desexos dun bo Nadal para todos.

Artigo publicado no diario "La Región" o 19 de decembro do 2013.

viernes, 13 de diciembre de 2013

Mafia

- quizais da voz toscana “smàferi”, que signifca sicario...
    -Non mi piace.                                                                                
do conto “Filoloxía” de Leonardo Sciascia.

Celebrábase un debate na televisión. A moderadora pedía opinións sobre a intervención da deputada Yolanda Díaz (AGE) na que cualificou ó PP de mafia. Entón, un dos contertulios habituais, catedrático de dereito constitucional para máis sinais, dixo que resultaba intolerable que nun parlamento democrático se acusase ó partido do goberno de ser unha organización criminal. Nin que dicir ten que, despois de tan contundente e autorizada opinión reprobatoria, ata os máis comprensivos coa deputada criticaron o cualificativo que utilizara. Do mesmo xeito, é probable que máis dun televidente se autoconfesase culpable de ter falado algunha vez da mafia dos partidos,  da dos árbitros, da dos controladores aéreos ou da que fose, sen caer en que estaba acusando ós membros deses colectivos de formar parte de organizacións criminais. A verdade é que foi un bo golpe de efecto do conspicuo catedrático, pero tiña unha trampa: consistía na utilización da polisemia ‘pluralidade de significados dunha palabra’ como estratexia manipuladora do discurso.
Porque “mafia” é, en efecto, o nome da coñecida organización criminal de orixe siciliano, un nome que tamén se lle pode asignar a calquera outra organización do mesmo tipo. Pero os dicionarios presentan desde hai algún tempo unha terceira acepción de mafia, a de ‘grupo que protexe os seus propios intereses utilizando medios ilícitos ou inmorais’ (Dic. Real Academia Galega). Esta acepción é a que nos permite cualificar de mafia ó PP sen dicir ningunha barbaridade. E o mesmo ó PSOE, ó BNG e, en xeral, a calquera partido, especialmente cando toca o poder. Porque, alguén coñece algún partido que na súa acción de goberno non protexese os intereses dos seus mediante métodos inmorais, cando non ilícitos? Agora ben, tamén hai que saber que os comportamentos mafiosos non son exclusivos das organizacións políticas: a maioría das asociacións, lobbies, empresas e ata  cuadrillas de mozos e adolescentes practícanos en maior ou menor grao. E por iso hai tantas mafias na boca da xente.
Pero aquí, coma en case todo, é moi importante a cuestión dos graos. A este respecto, e sen chegar ó crime no sentido estrito, un dos máis puros e característicos graos de comportamento mafioso é o da extorsión; nela encadraríanse prácticas tales coma o cobro de comisións ilegais e a destitución ou o veto de profesionais que non obran ou opinan en determinado sentido. En paralelo, a situación dos amigos políticos por diante doutros máis competentes ou, o que é máis grave, por enriba da propia xustiza, sería outro grao superior de comportamento mafioso. Atopamos algo de todo iso nos partidos políticos? Simone Weil (1909-1943), a gran pacifista e pensadora heterodoxa francesa, pensaba que había tanto que escribiu un Manifesto para a supresión dos partidos políticos, por consideralos incompatibles cunha democracia verdadeira. Máis de medio século despois da publicación do Manifesto, a democracia sen partidos non pasa de ser unha utopía na que eu non creo, pero os males alí diagnosticados eran reais. Neste momento, a poucos se lle escapa que o comportamento mafioso dos partidos é un dos máis perigosos velenos da democracia,  e máis concretamente da española.
Esa vergonzosa e dramática realidade xunto con outras de sobra coñecidas constitúen, neste momento e mal que nos pese, a verdadeira Marca España. Iso, e non as palabras de Yolanda Díaz, é o que debería resultar intolerable para os creadores de opinión, para os gobernantes e  para a sociedade en xeral. Pero moito me temo que nos seguirémonos divertindo co exercicio sinxelo e relaxante da caza menor. Dos mensaxeiros, claro está.

Artigo publicado no diario "La Región" o 13 de decembro do 2013 



sábado, 7 de diciembre de 2013

Algo en que creer

Hay dos tipos de enemigos del pueblo:
 los que vociferan y los que fingen estar asqueados.
Marc Bloch

Américo Castro consideraba a España un país de creyentes más que de pensantes. Pero hoy todo el mundo insiste en el descrédito de nuestras instituciones. Parece que nos hemos vuelto descreídos  sin que conste avance alguno en lo de pensantes. En poco tiempo pasamos de presumir de democracia ejemplar, de organización territorial avanzada y de monarquía moderna, a despotricar de todo ello: la democracia sólo vale para alimentar a políticos corruptos, el régimen de las autonomías fue una gran equivocación, y la monarquía es una antigüalla de la que hay que prescindir en beneficio de la república. Como ya apuntara en 1931 Josep Pla, en España, en cuanto ocurre un colapso económico y la gente deja de ganar el dinero, en lo primero que se piensa es en cambiar de régimen. 
Por otra parte, resulta indignante la forma en que, con evidente sorna e indisimulado desprecio, hablan algunos de instituciones centrales de nuestra democracia, confundiendo a menudo la institución con sus representantes –una confusión siempre perversa-. Lo cierto es que, como señaló el gran escritor italiano Claudio Magris, «el desprecio puede resultar un juego fácil», pero siempre es peligroso. Nunca se debería olvidar que la desafección de las clases medias a la democracia, en la depresión de los años treinta, fue la causa fundamental del triunfo del fascismo en Europa. 
Está demostrado que muchos representantes de nuestras instituciones han sido corrompidos por el dinero. Pero las instituciones son lo más valioso que tenemos. Y pese a todo: los jubilados cobran sus pensiones; muchos parados reciben prestaciones; los colegios, centros de salud y hospitales, donde, en general, somos atendidos de forma gratuita, abren cada mañana, y disponemos de recursos impensables hace tan solo tres décadas. Y todo eso, que antes no existía, descansa sobre nuestras denostadas instituciones. Hay grandes deficiencias, abusos y desigualdades en la democracia española, nadie debería negarlo, pero la arquitectura del estado social y democrático de derecho ha sido la única que ha demostrado ser capaz de corregirlas convenientemente. Hoy, día de la Constitución, conviene recordarlo; lo mismo que lo que escribió Edmund Burke, padre del liberalismo conservador británico, hace dos siglos: «toda sociedad que destruye el tejido de su Estado no tarda en desintegrarse en el polvo y las cenizas de la individualidad.». Y algo de eso está pasando ahora con el  neoindividualismo posesivo y consumista en que vivimos, que convierte al enriquecimiento personal en única ética universal, en perjuicio de lo público, y condena a amplias capas de la población de sociedades intrínsecamente ricas a la miseria. Y esto resulta intolerable. Los jóvenes, principales perjudicados por esa situación, deben manifestar su rebeldía y su disconformidad, pero, como apuntó el malogrado historiador británico Tony Judt, sin perder la fe en las instituciones democráticas, y concretamente en el poder de los votos. «El hombre rebelde» de Camus sabe decir no a ciertas cosas, pero no lo niega todo. 
Y a los insensatos que, usando del chascarrillo y la rechifla institucional, parecen estar predicando el fin de un régimen, sin que se acierte a saber lo que proponen a cambio, recordarles una advertencia de Keynes: «No basta con que el estado de cosas que queremos promover sea mejor que el que le precedió; ha de mejorar lo suficiente como para que compense los males de la transición.». Porque toda transición tiene sus males; y los males, como bien sabe el pueblo, tampoco se distribuyen de forma equitativa.

Artículo publicado en el diario "La Región" el 6 de diciembre de 2013

domingo, 1 de diciembre de 2013

O Padrón de San Clodio de 1580


Desde a páxina da Asociación Galega de Onomástica (AGON) pódese baixar o meu libro O Padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e onomástico (2008), libro número tres da Biblioteca Galega de Onomástica.

viernes, 29 de noviembre de 2013

Tempo de mazás


Pasou a vendima; colléronse as peras, os membrillos e as castañas. Agora retornamos a un tempo de mazás. Non é un tempo fixo, nin continuo; pode comezar en setembro e chegar ata o Nadal. Dura o que duran as mazás penduradas das maceiras. Polo medio van quedando outros tempos máis fuxidíos: o dos cogomelos, o das noces, o dos magostos... Acostuma ser un tempo do sur, húmido e chuviñento, de nubes baixas que corren, de néboas a media altura que se deteñen; pero tampouco falta o sol outonizo, nin as xeadas e as neboeiras cando xa se encamiña ó seu remate. É un tempo de vagar: o mellor do ano para camiñar polas aldeas, para parolar coa xente, para ler e para soñar.
A terra na que vivo, por causa dunha declinación xermanizante gusta de rimar con mazás: Godás, Madarnás, Lobás, Nonás, Garabás, Miomás…E os meus paseos adoitan transcorrer por Veiga, a máis mazanceira das parroquias do Carballiño. Aquí entenden de cousas importantes: de mazás do inverno, tabardillas e camoesas; de peros reais, roibos e repinaldos. Non confunden os peros coas mazás: os peros son máis altos ca grosos, ó revés das mazás. Tamén entenden de sidras e de riquilantes, e lembran cando lles vendían mazás ós asturianos. Agora, as maceiras, a maioría entradas en anos, coma os donos, camban e resisten como poden os achaques da idade. E dá unha inmensa pena ver o seu traballoso froito estrado polo chan. Adoito coller un par de mazás cando vou paseando, para comelas ou simplemente para apalpalas e ulilas. Gústame que estean molladas, pois a auga disolve e concentra as súas esencias perfumadas. Hai un famoso poema francés de Lucie Delarue-Mardrus que comeza con este verso: «todo o aroma do meu país está nunha mazá». E os colores, e as formas, e as texturas. Unha mazá é coma un país en miniatura.
Non existe froita máis universal cá mazá, nin ningunha atesoura o seu simbolismo. Na mitoloxía grega as «mazás das Hespérides» proporcionaban a inmortalidade, e a «mazá da discordia» desatou a guerra de Troia; no Cristianismo, Eva e Adán probaron da «mazá prohibida» e derramaron sobre a nutrida descendencia tódolos castigos de Deus; na ciencia, a inspiración para o coñecemento non chegou coa caída dun ourizo ou dun figo senón coa da «mazá de Newton». Saúde, beleza, desexo, coñecemento... todo colle nunha mazá. Para Neruda, o acto máis simple da terra era morder unha mazá. Discrepo. É pracenteiro e común, pero non é simple. Ó contrario, tal vez sexa un dos actos máis complexos e suxestivos da existencia: entendérono moi ben en «Apple».
En Galicia aínda está por facer o eloxio das mazás. Algunha atención lles prestou Cunqueiro, pero pouca: non falou das virtudes incomparables da súa compota, nin desa sobremesa propia de reis que é a empanada de mazás. Apuntou, iso si, que soñar con mazás é proba inequívoca de desexo carnal; e penso eu que aquela fermosa costume de gardar as mazás estendidas sobre arpilleiras polos fallados, que inundaba coas fragancias dos pumares as alcobas dos nosos avós, algo tería que ver co alto índice de familias numerosas que se daba en Galicia, ... e ata coa inclinación ó canto das nosas devanceiras e devanceiros. Non, xa non apreciamos no que valen as mazás, talvez o froito que mellor nos representa. Entregados ó eloxio do exótico e do fugaz, esquecemos a miúdo a riqueza do común, do cotiá, do próximo; e que ós paraísos perdidos foise maiormente andando. Nun tempo de mazás.

Artigo publicado no diario "La Región" o día 29 de novembro do 2013

sábado, 23 de noviembre de 2013

Un congreso importante


Celébrase en Ourense o XXVI Congreso Anual dos Ensinantes de Ciencias de Galicia (ENCIGA). É un congreso moi coñecido no mundo do ensino pero que pasa desapercibido para o sociedade en xeral. Coincidiu un ano con outro de bruxería que se celebraba na Coruña, e mentres os bruxos, sen facer uso das súas mañas, acaparaban as portadas de tódolos medios, os congresistas de ENCIGA apenas apareciamos nos breves das edicións locais. Logo a sociedade sorpréndese dos malos resultados nas probas PISA ou de que Galicia se asocie máis coas meigas ca co coñecemento e a ciencia. Tampouco se pode dicir que a administración educativa lle faga moito caso ós  congresos de ENCIGA: soamente un conselleiro se dignou asistir a un, e foi Aniceto Núñez en 1988, nos tempos do tripartito! Compárese iso coa súa habitual presenza en reunións de tema literario, histórico, artístico... Guste ou non, a ciencia segue considerándose unha intrusa na cultura galega. Cantas veces non teremos escoitado esa mentira absoluta de que no ensino hai un exceso de ciencia e tecnoloxía e un abandono das “humanidades”? Basta botar unha ollada á distribución do profesorado nun instituto para comprobar a mingua do das disciplinas científicas nos últimos anos, especialmente de Física e Química. Aquí, mal que nos pese, segue imperando o desafortunado “¡que inventen ellos!” unamuniano. Resulta inaudito, por exemplo, que os alumnos do bacharelato científico poidan eludir a materia de Física, que vén a ser coma se os alumnos de letras  puidesen eludir a lingua.
ENCIGA segue o modelo das asociacións de profesores do mundo anglosaxón, máis en concreto o da prestixiosa Association for Science Education (ASE) inglesa. Fronte ó sistema de formación permanente do profesorado español, de corte vertical e dirixido pola administración, existe un modelo máis eficaz, de tipo horizontal e independente, no que os profesores de cada nivel educativo se converten nos verdadeiros protagonistas do seu perfeccionamento e mellora profesional. Nos países anglosaxóns ese proceso de formación permanente aparece liderado polas asociacións de profesores, que contan para iso co apoio da administración e coa axuda das empresas de ciencia e tecnoloxía. As asociacións, mediante a edición de revistas, a coordenación de grupos de traballo e a organización de congresos, fomentan un ambiente de investigación, innovación, comunicación e traballo en equipo, consubstancial coa propia ciencia. O progreso no coñecemento científico, para o que un ensino das ciencias de calidade é condición necesaria, non casa ben, en xeral, nin coas tarimas nin coas leccións maxistrais. Un famoso premio Nobel de Física, Richard Feynman, dicía que “ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos”, e para manifestar esas dúbidas libremente, resulta fundamental un clima de igualdade e camaradería entre  os que participan no proceso.
Os congresos de ENCIGA e os de colectivos semellantes son coma un sopro de aire fresco que osixena as estruturas do sistema educativo. Sería desexable que as autoridades educativas se desen conta diso: os beneficios serían incalculables. Conviría lembrar un dato: dos tres apartados que se valoran nas probas PISA, soamente nun leva destacando Galicia de forma continuada, situándose por encima da media de España e da do conxunto de países da CEOE. Saben en cal?  No de ciencia! Terán algo que ver con iso os  vinteseis anos de ENCIGA, do seu Boletín das Ciencias e dos seus congresos anuais? Eu coido que si. Parabéns.

Artigo publicado no diario La Región o 22 de novembro do 2013. Pincha aquí.

Anexo do 23 de novembro do 2013
Non creo que o meu artigo tivese nada que ver, pero o certo é que o señor Conselleiro de Educación e Cultura clausurou esta mañá o XXVI Congreso de Enciga. Coido que foi un gran acerto pola  súa parte e un broche de ouro para o meritorio congreso. Parabéns xa que logo ó señor Conselleiro, Xesús Vázquez, ó Presidente de Enciga, Paulino Estévez, e a tódolos amigos de tan querida asociación.

viernes, 15 de noviembre de 2013

A idea


Dicía Víctor Hugo que as ideas moven o mundo. Pero esquecéuselle apuntar que unhas móveno cara adiante e outras cara atrás. Cando Fraga chegou a Galicia a estrutura agraria tradicional do país xa estaba agonizante, a industria non tiña o mesmo pulo dos anos setenta e oitenta, e a emigración batíase en franca retirada. Entón ocorréuselle recuperar a idea turística, unha idea que manexara con éxito notable, como ministro, na España dos sesenta. A idea consistía en que Galicia tiña no seu patrimonio cultural un tesouro inexplorado que, unha vez recuperado, restaurado e publicitado, sería o asombro do mundo: aquí caerían turistas e cartos coma cando caera o maná do ceo. Como mostra do que se podía facer utilizou o Xacobeo de 1993, e foi tal o éxito daquel evento que ata os incrédulos quedamos engaiolados coa idea de don Manuel. Todo consistiría, xa que logo, en utilizar as moreas de diñeiro que chegaban de Europa en construír infraestruturas, modernizar vilas e cidades, restaurar pazos arruinados, mellorar balnearios, arranxar igrexas, recuperar o esplendor dos mosteiros e das catedrais, promover estudos sobre a singularidade da nosa cultura; en fin, todo o que facilitara a chegada de turistas e do maná estaría ben feito. Ó final ía resultar que non era tan difícil saír do secular atraso de Galicia, bastaba aviala un pouco –“poñela en valor”- e sabela vender. E por fin poderíamos os galegos presumir da Terra e das súas riquezas. 
Ben visto, pareciamos nenos xogando ás tendas: cando poñen sobre un mostrador catro trapalladas que atopan nun baúl vello e soñan con poñerse ricos á conta dunha chea de compradores que soamente existen no seu maxín. Agora, un día si e outro tamén, asistimos ó tráxico derrubo daquela fantasía con cume no faraónico proxecto da Cidade  da Cultura: casas de turismo rural, pousadas e hoteis, nos que se gastaron cantidades inxentes de diñeiro público, pechados; as igrexas, mosteiros e catedrais locen tellados novos, pero poucos turistas se deixan ver, e menos gastan un peso; a aposta polo turismo termal, que non polo termalismo, tamén pasa por grandes dificultades, como soubemos hai un par de semanas; e encima, as grandes infraestruturas serviron máis para dar saída a turistas autóctonos en busca de sol e diversión, ca para que entrasen forasteiros con gusto pola cultura e pola choiva…. E mentres o pobo sofre, en forma de débedas, xuros e paro, os excesos desa época fantasiosa, que aínda non cesou, os beneficiados -constructores, xestores turísticos e culturais, concesionarios de subvencións e contratos, hostaleiros, etc.- gozan dos grandiosos patrimonios que amasaron á conta do peto de todos.
O Xeneral da Rovere é un magnífico relato de Indro Montanelli que foi levado ó cine, de forma maxistral, por Roberto Rossellini. O digno protagonista do relato tiña un lema: “cando te atopes nunha encrucillada e dubides sobre o camiño a seguir, escolle sempre o máis difícil”. A moita da nosa xente, formada nas duras universidades dos eidos e das fábricas, non lle facía falla ler o relato de Montanelli nin ver a película de Rossellini para saber iso: que para os dignos, non hai froito sen traballo. Pero faltoulles confianza nesa idea propia e creron máis na de don Manuel. Logo, como se trataba de presumir, a crenza no turismo como piar do desenvolvemento pasou a ser un dogma unanimemente aceptado pola clase política galega. Galicia, mentres tanto, íase convertendo nun ermo improductivo. E é que, parafraseando a Shakespeare, a forza dunha idea pode ser terrible!

Artigo publicado no diario "La Región" o 15 de novembro do 2013.

viernes, 8 de noviembre de 2013

No centenario de Albert Camus


  A quen lle soan os nomes de Saul Bellow, Henrik Pontoppidan ou Wole Soyinka? Pois todos foron Nobel de literatura. Pero sabemos de Proust, Kafka ou Borges, e ningún o foi. Porque nin sequera este premio di gran cousa dun escritor: soamente a permanencia da súa obra di algo. E iso é o que acontece con Albert Camus, o autor do Estranxeiro e un dos Nobel máis lembrados, que onte cumpriría cen anos.
Por que nos sigue atraendo tanto Camus? Coido que hai dúas razóns fundamentais: a primeira, que as cuestións que propón nas súas obras, arredor dos problemas da existencia –a falta de liberdade, a inxustiza, a infelicidade, a morte…- e do xeito de encaralos, son universais e atemporais; a segunda, que coñecía o segredo de como disparar as palabras directamente  ó corazón do lector. Camus talvez non foi un gran contador de historias. Foi máis ben un filósofo humanista, ou viceversa, que utilizou a novela, o teatro, o ensaio e o artigo periodístico, para extraer as súas ideas sobre a existencia e para emocionarnos co seu xeito de comunicárnolas. No que respecta á novela –xénero con centro gravitacional no “sentido da vida”-, el sabía ben o que quería: «os grandes novelistas son novelistas filosóficos». E iso mesmo foi el. Non chegou a onde Tolstoi, Sthendal ou Proust, pero poucas novelas superan á Peste desde o punto de vista filosófico, e menos desde o alegórico. Ou moito me equivoco, ou a súa obra, especialmente A Peste, seguirá xerminando nas mentes das xeracións deste século, e ata pode que con máis forza ca na segunda metade do XX, cando a euforia da última victoria sobre “a besta” aínda estaba viva. Pero a liberdade e a xustiza, cando non a propia vida, sempre están en perigo: o microbio, deixou escrito, sempre está aí; mentres, a saúde, a integridade e a pureza dos individuos e da sociedade son obra da vontade, da rebeldía e da solidariedade. Por iso o pensamento de Camus sempre resultará pertinente e nunca caducará.
Pero son máis as leccións que podemos sacar da vida e da obra de Camus, desde o seu humilde berce en Alxeria -que nunca esqueceu-, ata a súa prematura morte en accidente –pola que sempre se lembrará coma un home novo-, pasando pola importancia que sempre lle concedeu ós mestres –o Nobel dedicoullo a Louis Germain, o seu de primaria- e ó coñecemento -«o mal que existe no mundo case sempre vén da ignorancia»-. Pero a maioría dos grandes valores, pensaba, con ser fundamentais, non son absolutos, deben estar temperados pola dimensión humana das cousas: «amo a xustiza, pero defendería a miña nai antes cá xustiza». Na condición humana, dinos, hai unha absurdeza fundamental, si, pero a miúdo acompañada da máis marabillosa e inexplicable grandeza, polo que non conduce a nada negalo todo. Hai vítimas e verdugos, asegura, pero un debe estar sempre do lado das vítimas. Para o periodismo defendía catro principios fundamentais: lucidez, desobediencia, ironía e obstinación; e nun artigo de 1939 escribía algo que debería merecer gran atención: «O periodismo sempre deberá rexeitar algo que ningunha forza lle pode facer aceptar: o servicio á mentira».
Non se precisan grandes actos nin fanfarras para lembrar a Camus. A mellor homenaxe que se lle pode facer, coma a calquera escritor, redúcese a reler os seus textos. El mesmo apuntaba sobre un dos que máis admiraba: «todo o arte de Kafka consiste en que obriga ó lector a reler». Hai que dicir que Camus tamén deu con ese difícil arte dos elixidos. Por iso, xustamente, xa nunca daremos por rematada a lectura da súa obra.

Artigo publicado no diario "La Región" o 8 de novembro do 2013. Pincha aquí

martes, 29 de octubre de 2013

La huída


Todo el mundo habla de los emprendedores, hasta el BOE. La palabra es antigua, se documenta en castellano en el siglo XV; sin embargo, su uso como identificador de un colectivo de personas que tienen en común la intención de formar una empresa innovadora aparece en los años noventa. Desde entonces el gobierno pide emprendedores, y los padres, que antes soñaban con un hijo funcionario, sueñan ahora con uno emprendedor. Se diría que esto es algo novedoso, pero no: es la versión actualizada del más genuino American Dream y su inseparable Mr. Selfmade Man. No está clara la diferencia entre empresario y emprendedor –tienen la misma raíz etimológica, y empresa es, en primer lugar, ‘acción o tarea que entraña dificultad’, mientras emprendedor es el “que emprende con resolución acciones dificultosas o azarosas’; de hecho, el francés e inglés entrepreneur, con el mismo étimo, significa las dos cosas-, pero es igual. Con la mundialización de las políticas neoliberales y, sobre todo, desde el estallido de la crisis, el apoyo a los emprendedores se ha convertido en un slogan político muy eficaz. Al fin y al cabo, es más fácil predicar los beneficios que producen los emprendedores que crear puestos de trabajo, y encima sale mucho más barato.
Estamos dentro de una gran crisis, pero vivimos en la sociedad del éxito. Un mensaje se repitió hasta la saciedad: si te esfuerzas, podrás conseguir lo que te propongas. El mensaje, una de las causas principales del aumento de las ventas de libros de autoestima y del negocio de los fabricantes de antidepresivos, siempre fue falso: el porcentaje de los que logran lo que se proponen nunca supera en mucho al de acertantes de la lotería. Sin embargo, hasta hace poco, los que no conseguían lo que se proponían, con algo de paciencia y alguna pastillita, se conformaban con los trabajos que iban encontrando y con  unas remuneraciones que, en general, resultaban proporcionales a su formación. Pero llegó la crisis y esa lógica se rompió. Las empresas fueron cerrando, el tejido industrial se desmoronó y cientos de miles de puestos de trabajo desaparecieron. Ahora, la formación recibida apenas vale nada, cuando no molesta, y millones de jóvenes, sumamente estafados, deambulan sin presente ni futuro por el viejo y polvoriento suelo patrio. Ante tal situación, los últimos gobiernos de España, que bastante tenían con tratar de asalariar, o sobreasalariar, según los casos, a la numerosa parentela de sus partidos, y con tapar toda la corrupción asociada, se sacaron de la manga el último as que les quedaba: ¡Hazte emprendedor! Viene a significar: ¡búscate la vida!, pero la gente ha demostrado estar dispuesta a creer muchas tonterías a lo largo de la historia. Hoy, el negocio montado alrededor de los emprendedores (academias, conferencias, cursos presenciales y online, revistas, subvenciones, desgravaciones, etc.) es uno de los más florecientes del país. En realidad, emprendedores, emprendedores, hay los mismos que antes, o menos… Muchos han comprendido que lo que verdaderamente tenían que “emprender” era la huída.

Artículo publicado en el diario "La Región" el 29 de octubre del 2013. Pincha aquí.

jueves, 24 de octubre de 2013

A Lei da Mellora Educativa (LOMCE)


O noso sistema educativo é malo e caro: aí están os resultados e as estatísticas. Encima é dos máis esixentes, con alumnos saturados de traballo e familias estresadas polas obrigas escolares. Ninguén debería dubidar da necesidade de melloralo. E iso promete a Lei Wert, que se autotitula da “Mellora Educativa”. Pero, realmente vai mellorar algo? Para tratar de dar unha resposta, con independencia do erro que supón a imposición unilateral da norma, propoño un exercicio: comparar o que pretende co que se fai en Finlandia, país europeo de referencia en educación.
Podemos comezar pola relación público-privado. En Finlandia, en sintonía cos países da UE, máis do 90% dos alumnos de primaria e secundaria asisten a colexios públicos: en España non chegan ó 70%. Non parece que a nova Lei, dando máis facilidades á concertación, teña entre os seus obxectivos converxer con Finlandia neste apartado; tampouco no da total gratuidade do ensino obrigatorio, que alí inclúe libros de texto, material escolar e comedor, todo de balde; por certo, cun gasto por alumno inferior ó de España. Outra divisa da Lei Wert é a da implantación de diversas probas de avaliación externas no ensino obrigatorio e no bacharelato. Convén saber que en Finlandia, no ensino obrigatorio,  practicamente non hai exames, que os deberes son mínimos e que a única proba externa realízase ó final do bacharelato, e tan só para os que pretenden seguir estudos superiores. Tampouco o adianto da separación por itinerarios ou da entrada en FP nos leva á converxencia con Finlandia; alí, os estudos obrigatorios son comúns ata os 16 anos, sen ningún tipo de itinerario e cunha optatividade reducida, que adoita profundar en materias obrigatorias (inglés, matemáticas, ciencia…). A FP, excelente, faise despois de completado o ensino obrigatorio, en tres anos, igual có bacharelato. E sobre as linguas? En Finlandia existen dúas linguas oficiais, o finés (maioritario, 91,2%) e o sueco (minoritario, 5,4%), e os pais poden escoller entre centros en lingua finlandesa e centros en lingua sueca, sendo o outro idioma oficial materia obrigatoria; trátase dun sistema semellante ó do País Vasco ou Navarra, que non impide a Lei Wert, dirixida neste ámbito contra a inmersión lingüística catalana. E que dicir da financiación de centros privados que segregan por sexo ou da eliminación da Educación para a Cidadanía? En Finlandia non hai segregación e existe unha materia que trata dos temas de educación da cidadanía. Coincídese, iso si, na obrigatoriedade da relixión (ou da ética), aínda que en Finlandia raramente sexa a católica (0,14% da poboacíón). 
En suma, o exemplar sistema finlandés e a Lei Wert parécense tanto coma o día e a noite. E hai unha razón fundamental para iso: a sociedade finlandesa, en conxunto, defende un ensino igualitario e colectivista, e dá as costas, con éxito, ás reformas educativas neoliberais de carácter competitivo, xusto a ideoloxía á que se entrega a Lei Wert con dúas únicas condicións: o incremento da participación da igrexa católica e a satisfacción, no posible, das demandas do nacionalismo español. Fronte a isto temos a un PSOE autocompracido coas súas reformas, que pensa que basta con meter ós alumnos nas aulas e formalos nos valores democráticos; e non só é iso, como se podería aprender moi ben de Finlandia.
Existe unha única saída para o labirinto no que nos movemos: un gran pacto polo ensino –como o que intentara o ministro Gabilondo- e unha nova lei consensuada e ilusionante. A Lei Wert simplemente reflicte o clima de polarización e división política que vive España.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de outubro do 2013. Pincha aquí.

viernes, 18 de octubre de 2013

Lecturas carcerarias


Fronda é o boletín que publica o Arquivo Histórico Provincial de Ourense para dar a coñecer os fondos de tan importante institución. O número 45 está dedicado ó fondo da Prisión Provincial, e fíxase nunha actividade desenvolvida nos anos posteriores á Guerra Civil: a da “lectura en común”, actividade que pretendía reducir o analfabetismo entre a poboación reclusa, amén de tentar reconvertela ós principios do instaurado réxime do nacionalcatolicismo. Resulta de grande interese a lista das 21 lecturas que, supostamente, se realizaron no ano 1940. Aparece encabezada pola Encíclica Quadragesimo Anno de Pío XII, logo está o pensamento de Balmes, os discursos falanxistas de Serrano Súñer, as biografías de Isabel a Católica e Napoleón III, as poesías completas de Gabriel y Galán, a Historia de España de Menéndez y Pelayo, un par de obras de divulgación científica, unha serie de novelas costumistas de Quevedo, Pardo Bazán, Palacios Valdés, Pereda..., e pecha a lista o Quijote
Na penuria e na soidade das prisións a lectura sempre foi un dos poucos xeitos que tiveron os presos de manterse no mundo, de escapar do cárcere. Marcello Estefanelli, un uruguaio que na dictadura pasou trece anos no Penal de Libertad –cousas dos nomes!-, conta no seu libro El hombre numerado como fuxira mil veces daquel recinto teoricamente inexpugnable: como percorrera San Petersburgo con Dostoievski, París con Víctor Hugo, os mares do sur con Joseph Conrad…, e a Mancha con Cervantes. No cativerio, Estefanelli leu 1600 libros; ademais, emulando ó Home de Alcatraz, converteuse nun reputado especialista do Quijote. Pero nos cárceres franquistas da posguerra non era fácil ler: non estaba permitida a entrada de xornais nin revistas e, en xeral, non había bibliotecas á disposición dos presos; e cando as había, os catálogos estaban suxeitos a unha estrita censura previa. Dese xeito, a maioría das revistas e dos libros que circulaban polo cárcere entraban de “matute”, e movíanse a través de sistemas clandestinos de préstamo; tal era a paixón pola lectura que, nalgúns casos, o tempo de espera polas obras máis demandadas podía pasar dun ano. 
En nada saciaban as ansias de ler dos presos as programadas “lecturas en común”,  que lembran as que facíamos na escola, cando nenos, tamén do Quijote, nas que raramente se pasaba  do capítulo I.  Como resulta obvio, nunca se chegou nas dos cárceres ó capítulo LVIII da segunda parte, cando Cervantes escribe: «La libertad, Sancho, es uno de los más preciosos dones que a los hombres dieron los cielos…por el contrario, el cautiverio es el mayor mal que puede venir a los hombres.»; nin sequera ó XXII da primeira, aquel dos galeotes no que Don Quijote proclama: «…parece duro caso hacer esclavos a los que Dios y la naturaleza hizo libres.». Porque o Quijote, ben lido, é un dos libros máis libertarios de tódolos tempos, ademais de ser –xunto coa Biblia-  dos máis misericordiosos cos presos; non en balde, Cervantes concibiu a súa obra nun presidio, «donde toda incomodidad tiene su asiento». 
Alégrame saber que na prisión de Guatánamo o libro de Cervantes sexa o segundo máis demandado, pero preocúpame o pouco que o len os supostos cidadás libres, ignorantes de algo que Marguerite Yourcenar escribira en Opus Nigrum: «Un non é libre mentres desexa, quere ou teme. Talvez un non sexa libre mentres vive.». E coido que é probable que así sexa, porque habitamos cárceres insospeitados. Por iso convén non desprenderse nunca do Quijote.

Artigo publicado no diario "La Región" o 18 de outubro do 2013. Pincha aquí.

Anexo do 21 de novembro do 2013

Aparece no diario “El País” (17-11-2013) unha interesante entrevista de J. J. Millás a Luis Roldán, a quen califica de exdelegado do Goberno roto, exdirector da Garda Cívil roto, exsocialista roto, expícaro roto…, pero “home de estado” (?) roto (cousas de Millás). A verdade é que nas fotos, para a súa idade, non o vexo tan roto… Na entrevista, entre moitas outras cousas, conta as súas lecturas carcerarias:

-Leí a Nietzsche, a Kafka, a Hanna Arendt, todo el teatro de Sartre, Derrida, Jean Améry… Leí también todo lo que conseguí sobre personas que habían sufrido largos procesos de privación de libertad, no sé, Eugenia Ginzburg, Mandelstam, Larina-Bujarina (la mujer de Bujarin), Margaret Bauer Newman. Descubrí a Walter Benjamin. Y leía mucho la Biblia, los salmos, sobre todo.

Si, está moi ben o da lectura; pero, é os cartos? Hai verdadeiros sinvergonzas que len libros moi recomendables. Na Biblia, da que se declara devoto lector, pon: “polas súas obras os coñeceredes” (Mt. 7, 15-20), e non polos libros que leron. Menos mal...

martes, 8 de octubre de 2013

Tempo de vendima

Vendima no Ribeiro (1945) de galiciaunica.es

Otero Pedrayo consideraba a vendima como paradigma do tempo feliz. Pensaba, ademais, que era tempo  propicio para ler a Teócrito e a Virxilio. Porque o conxunto de traballos e rituais da vendima xa están nos clásicos: Homero, Hesiodo, Anacreonte, Teócrito, Virxilio…, todos lle cantan á vendima o canto do tempo feliz. Cando un le: «os mozos e as doncelas/ en cestas acuguladas/ van as vendimadas uvas / levando para as tinallas /../ ao nume da vendima/ coros alegres cantan», podería pensar en calquera vendima de hai algúns anos, pero estes versos da “Oda ó viño” foron escritos por Anacreonte seis séculos antes de Cristo. Logo, o cristianismo, ó recoller boa parte do antigo e riquísimo simbolismo das vides e do viño, común a diversas culturas, e converter en dogma a transformación eucarística do viño en sangue de Cristo, achegaría á xente moitas metáforas e parábolas relacionadas con este tema, destacando sempre o carácter alegre e festivo da vendima: «e saíndo ó campo, vendimaron as viñas, pisaron as uvas e fixeron unha festa» (Xuíces; 9,26). As escenas de vendima que se representan no mosaico do mausoleo de Santa Constanza, en Roma, unha obra do século IV, en pouco se diferencian das tradicionais vendimas de Galicia: as vendimadoras cortando os acios con ganchelas ou coitelas, os carrexóns levando ó lombo os cestos culeiros acugulados, o carro de bois coa súa tinalla de madeira para o transporte das uvas, os pisóns exercendo o seu oficio no lagar… Asombra esa constancia milenaria das labores e dos símbolos, pero son os “canteiros” (‘pedras prismáticas sobre as que se colocan as cubas’) nos que asentaron as liturxias da vendima, por esa razón perdurables co decorrer do tempo. Por todo iso, coma os clásicos, os nosos poetas celebraron o tempo feliz da vendima: «Arde en bulla o Ribeiro/…/É o tempo da colleita/…/Nos eidos, ¡qué alegría!/ Nas adegas, ¡qué bullas e que afáns!/ Nos lagares, ¡qué louca algarabía!/ ¡Qué sana toleiría/ nas horas dos seráns!», cantaba don Eladio no seu poema “A Vindima”; e Samuel Eiján, nos traballados versos de “Vida Sanclodiana”, definía aquelas vendimas do pobo: « La vendimia es…la calma regalada/ de pueblo humilde, manso, agradecido/.../ Es…el júbilo grato, placentero,// Es…la gran solución, firme, brillante,/ del problema peor de la existencia,/ que asegura al hogar pan abundante/…/ y promete al vivir tiempos mejores/». E así lembro eu as vendimas no Ribeiro.

Pero, pasemos ó tempo de hoxe. Estou en San Clodio, parroquia natal don Eladio e do padre Eiján, e tamén miña. Leo a Cunqueiro á sombra dunha parra. Ó meu alcance está un acio de dourada treixadura de vagos diamantinos. É tempo de vendima: estamos na forza dela! Todo semella fermosísimo: o aire é de seda, o ceo dun azul intenso; nas follas, os verdes comezan a deixarlle paso ós amarelos; zoan as avespas arredor dunha cepa albilla, e uns xilgaros comen con fruición as sementes dunhas caléndulas; recende a pexegos e a membrillos… Pero, onde vai aquela bulla e aquelas trafegas dun pobo na vendima? A maioría das casas aparecen pechadas; as vellas cubas, os embudos da pisa, os culeiros e as barcaletas van cedendo ós ataques dos vermes na escuridade das bodegas baldías. Non se escoitan ataruxos, nin pasa ningún grupo de vendimotas pola Praza. As mimosas, os piñeiros e os carballos continúan derrotando, nos socalcos, ós antano ordenados e poderosos exércitos das viñas, e pronto atacarán ó nobre casarío. Un tractor cargado de uvas, con destino nunha bodega circunstancial, racha o silencio e a soidade da tarde. Insensible ó acontecer, a maioría da veciñanza descansa na paz do cimiterio parroquial, libre das preocupacións deste tempo decadente… Resoan uns versos do poeta amado roubado na flor da existencia: ¡Sacras terras do noso impar Ribeiro/…/ antonte berce e hoxe cemiterio!

Artigo publicado no diario La Región o 8 de outubro do 2013. Pincha aquí.

miércoles, 2 de octubre de 2013

As moscas


As moscas son criaturas fascinantes. Cada pouco os científicos descobren nelas novas e sorprendentes peculiaridades, a maioría relacionadas cos sofisticados sistemas defensivos que as protexen dos seus múltiples inimigos. Porque, aínda recoñecendo que as moscas realizan funcións moi positivas dentro dos ecosistemas, se algo as caracteriza é a súa capacidade para importunar e para gañar inimizades. Pensaba niso o outro día, cando un par delas se empeñaban en impedirme ler o periódico tranquilo. Mentres unha atacaba sen compaixón as miñas veas tibiais, a outra esforzábase en demostrarme algo que xa apuntara Gómez de la Serna, que elas son os únicos animais que poden ler o periódico. Ataquei con éxito á primeira, pero foi inútil: dúas camaradas ocuparon rapidamente o lugar da defunta. Á outra, a lectora, dado o seu comportamento máis amigable e a que un sabe que espertar pola mañá convertido nun insecto é algo que lle pode pasar a calquera, simplemente tratei de espantala; pero ela, pertinaz, insistía en pousarse nunha folla do xornal, xusto encima dunha noticia na que eu non reparara. Entendín entón, sabedor da gran intelixencia das moscas, que o que quería era que me fixara. A noticia dicía: «Un exdiputado del PSOE, que se había mostrado muy crítico con los procesos de selección de personal en la Diputación de Ourense, es contratado, sin concurso público, por el actual presidente de la misma para que le asesore en prácticas de buen gobierno y transparencia». Ah, pensei, cánta razón tiña o poeta: vosotras, moscas vulgares /  me evocáis todas las cosas!

Cando apareceron os primeiros homínidos as  moscas xa levaban na Terra corenta millóns de anos, pero no noso entorno sentíronse tan a gusto que xa non nos abandonaron máis. Como resulta evidente, o gusto non foi mutuo, pero a pesar dos continuos intentos por desfacernos delas aí seguen, realidade que constitúe para algúns autores o conflicto bélico máis antigo e importante que ven librando a humanidade, ademais de ser o que máis baixas ten producido nos dous bandos. Dese xeito, ningunha outra especie ten sido observada pola nosa con tanto detalle e proximidade; tampouco con tanta mala leite, porque  boa parte das observacións, fosen domésticas ou científicas, sempre coincidiron no fin principal da eliminación. Por esta razón, case evolutiva, cando se presenta alguén que resulta molesto, o primeiro que pensamos é nas moscas e nos métodos de desfacernos delas. Para iso, a intelixencia humana leva desenvolvido multitude de métodos, que, sen conducirnos a victorias definitivas, si teñen logrado importantes trunfos parciais. Así, desde o simple manotazo ó spray insecticida, pasando por todo tipo de trampas, hai centos de métodos á nosa disposición, para que escollamos o que máis conveña segundo as circunstancias. Os políticos poderosos –tradicionalmente de dereitas-, coñecedores da importancia de saber neutralizar axeitadamente ós moscardos, teñen estudado con gran aproveitamento este capítulo da entomoloxía das moscas, un capítulo que, curiosamente, os políticos que carecen de tal poder –tradicionalmente de esquerdas- adoitaron ignorar, en beneficio do estudo doutros insectos coma as formigas e as abellas, cando non as bolboretas. En consecuencia, calquera poderoso sabe que o simple manotazo ou a espátula matamoscas resultan métodos bastos e desaxeitados utilizados en público, aínda que se poida desfrutar deles en privado, e non digamos nada da impopularidade dos insecticidas. Non, non; ós molestos convén buscarlles algo polo que eles soliños se perdan e se autoeliminen. E, por que se perden as moscas? Polo azucre! Igual cós homes… Xa estaba ben escrito na fábula: «A un panal de rica miel / dos mil moscas acudieron / que por golosas murieron /…/los humanos corazones / perecen en las prisiones / del vicio que los domina».

Artigo publicado no diario La Región o 2 de outubro do 2013. Pincha aquí para velo

martes, 24 de septiembre de 2013

Ribeirao


Contraetiqueta identificadora da D.O. Ribeiro

Dicionario da Real Academia Galega: «Ribeirao: adx.1. Do Ribeiro e dos seus habitantes. // s. 2. Persoa natural ou habitante do Ribeiro.».

Sucedeu este verán, nun xantar de amigos. Cando chegamos ó restaurante, a mesa xa estaba posta e o viño nela. Por iso de que son ribeirao, servíronme un grolo para que probara. O viño, de marca para min descoñecida, non me pareceu malo, pero disto de ser un bo catador. Foi no medio do xantar, nun intre no que me fixei na botella, cando notei algo raro nela; ó collela descubrín a razón: no fondo da etiqueta, debaixo da marca, non poñía Ribeiro; parecía que poñía iso, pero había unha vocal a maiores. Logo, a ausencia da contraetiqueta oficial confirmou que non era Ribeiro. Lembrei outro caso parecido, de hai bastantes anos; daquela a marca era Riveliño, unha marca que no inconsciente todos lían Riveiriño, excepto os que adorábamos o xogo de Rivelino, un magnífico xogador do Brasil. É ben coñecido o meacnismo cerebral que nos leva a confundir dúas palabras semellantes, sempre que a primeira e a última letra das mesmas conincidan. Pensaba que estas trangalladas eran cousa do pasado, pero enganábame; non porque confiase na extinción dos trampulleiros, caste que nunca escasea, senón porque cría que a labor policial dos órganos competentes non decaera. Esta non é unha cuestión menor: a protección contra este tipo de usurpacións sempre figurou entre os obxectivos fundamentais dos consellos reguladores das denominacións de orixe. Convén saber, por exemplo, que dúas das denominacións máis prestixiosas de España, como son Rioxa e Priorado, coinciden en establecer, nada menos que no artigo 2 dos seus regulamentos, a protección contra estas prácticas con case idéntica redacción: «Queda prohibida la utilización en otros vinos, de los nombres, las marcas, los términos… que, por su similitud fonética o gráfica con los protegidos, puedan inducir a confusión con los que son objeto de este Reglamento». En consecuencia, sorpréndeme que o vixente regulamento da D.O. Ribeiro, do 2009, non conteña un artigo semellante, e que descanse totalmente, a este respecto, na lexislación complementaria; porque tal artigo si estaba no regulamento de 1976; era o 53, que dicía exactamente o mesmo cós dous antes citados. Paréceme sintomática esa ausencia; tanto coma que no texto vixente sempre figure a función de promoción diante da de protección e defensa da Denominación, cando foi esta última a principal razón de ser dos consellos reguladores. A efectos comparativos, pódese comprobar como no regulamento da D.O. Rioxa nin sequera se contempla a función de promoción. Pregúntome: non será que aquí, centrados na promoción dos viños máis excelentes e dos mercados máis exóticos, nos esquecemos da defensa dos viños de gama media, dos mercados máis próximos e dos propios ribeiraos? Pois conviría que se soubera que estes últimos viños e mercados representan cerca do 90% do consumo total de Ribeiro. No Consello, que coñecen ben os números, tamén deben saber que as accións que lle corresponde realizar deberían respectar a realidade porcentual apuntada. Lembrar isto cando se di que arredor de dous millóns de quilos de uvas de pequenos productores ribeiraos, coa vendima xa encima, aínda non teñen comprador nin prezo, paréceme unha obriga. E que se inche un pouco menos o peito, co fin de dobrar un pouco máis o lombo, paréceme outra.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de setembro do 2013. Enlace.

martes, 17 de septiembre de 2013

En busca do tempo presente

Nova York nos anos trinta

Comeza un novo curso. Entran os rapaces nas aulas: alegres, faladores, esperanzados; felizmente ignorantes do tempo. Mentres, o profesor, lembra unhas palabras de Unamuno: «El tiempo: he aquí la tragedia.»; porque o tempo é algo complicado. Para Séneca había tres tempos: presente, pasado e futuro. Deles, o presente era brevísimo, o futuro dubidoso e o pasado o único certo. Antes, para os estoicos,  o presente non era que fose breve: nin sequera existía, non era máis có punto de unión do pasado co futuro. Pero chegou San Agustín e deulle a volta a todo: o presente era a única realidade incuestionable. Non había pasado nin futuro, soamente presente: o presente das cousas pasadas, o presente das cousas presentes e o presente das cousas futuras. Agora ben, o tempo de San Agustín era un tempo psicolóxico e subxectivo, distinto do cosmolóxico, obxectivo e medible, único considerado ata entón. Nos anos trinta do século pasado o filósofo alemán Walter Benjamin engadiría unha terceira clase de tempo: o histórico. Coma San Agustín, Benjamin consideraba o presente como única realidade indiscutible, pero o seu presente xa non era espiritual, tratábase dun presente de coñecemento, dun “tempo do agora” do que partía a percepción do pasado e do futuro. Resulta moi suxestiva a tese de Benjamin: diferencias fundamentais entre individuos e entre colectividades (chámense vilas, cidades, países…) terían moito que ver co distinto peso que lle asignan a cada un dos tres compoñentes temporais do presente. Tense dito case todo sobre os individuos a este respecto, pero moito menos sobre as colectividades e o xeito que teñen de percibir o tempo. Talvez un dos primeiros en intuír a importancia de tal relación fose o periodista galego Julio Camba, que escribía en xaneiro de 1931: «Nueva York…me atrae… por su sacrificio constante del pasado y del porvenir al momento presente... Nueva York es, ante todo, el momento presente... Nos atrae porque uno no puede vivir al margen del tiempo.». Hoxe poderíase escribir o mesmo, coa diferenza de que agora, no mundo global, son moitas as cidades e os países que, xunto con Nova York, se atopan no centro do tempo: Tokio, Amsterdam, Sidney, Shangai... Alemaña, Finlandia, Corea, China... Noutro grupo estarían as cidades e os países ancorados no pasado. Claudio Magris ten reflexionado moito sobre este aspecto do tempo; fala en Danubio da cidade alemana de Regensburg, un centro vital do antigo Sacro Imperio Romano, incapaz de liberarse do eloxio e da nostalxia do pasado, de «una gloria que sólo se puede recordar y nunca poseer, que siempre ha sido y nunca es». Lendo isto e buscando paralelismos, ó xeito de Cunqueiro, resulta imposible non pensar en Ribadavia, en Santiago, en Galicia..., ou mesmo en España. Porque, cargados de pasado, lixeiros de presente e exentos de futuro, levamos séculos vivindo á marxe do tempo, aínda que ás veces nos disfracemos coa máscara da modernidade. Aí radica a verdadeira crise, unha crise perpetua que, con síntomas ou sen eles, sempre está aí, coma o microbio da Peste de Camus. Iso é o que nos leva a ter que coller as maletas a cada pouco, pero non para buscar un futuro, como sempre se dixo, tan só para buscar o presente. Aquí, empeñados no inútil intento de construír futuro sobre o pasado mítico, o presente adoita resultar tan escaso que non dá para todos. Habería que dilatar o presente, e nas aulas antes ca en ningún sitio. O malo é a magnitude das forzas internas que empuxan en contra. A pesar de todo, situar ós novos no tempo presente sería tarefa de gran urxencia; porque, como deixou escrito Vasili Grossman en Vida e destino: «o tempo non amará nunca ós fillos dun tempo pasado».
Os rapaces xa están acomodados. Diante do profesor atópase a principal fonte de riqueza do país: a intelixencia. Desperdiciala é un pecado... Maduran os membrillos. Comeza un novo curso. 

Artigo publicado no diario "La Región" o 16 de setembro do 2013.

sábado, 31 de agosto de 2013

Viana do Bolo vs. Viana


Artigo publicado no diario La Región  (29 agosto 2013, p. 16, sección La  Tribuna)

Estes días os periódicos de Ourense andan que botan lume, non só polos incendios, tamén polo nome de Viana do Bolo. E iso é así desde que a un concelleiro dese municipio se lle ocorreu presentar unha moción para tratar de eliminar do topónimo oficial o complemento “do Bolo”, ou cambialo por “do Bibei”, que lle parece máis lóxico porque a vila está á beira do Bibei, e Viana, segundo el, nada ten que ver co veciño concello do Bolo. Este tema das rivalidades entre veciños lidadas no campo toponímico é  un tema que me interesa: hai pouco escribía no meu blog (jeanfrujo.blogspot.com) sobre un caso semellante, Piñor de Cea, e hai algo máis, no Boletín Avriense, facíao sobre o intruso San Clodio de Leiro, intruso que parece felizmente desactivado (de momento).

Pero, vaiamos por partes. O primeiro que me sorprende é a presentación da noticia que se fai nos xornais. Ó lelos, calquera diría que o pleno do concello, ou mesmo os veciños, son os que teñen a potestade de cambiarlle o nome a unha vila ou a un concello. Pois teño que dicir que non, que a democracia non consiste niso, que estaríamos bos se as maiorías locais puidera cambiar todo o que lle viñese en gana, topónimos incluídos: sería a peor das tiranías! Non, por sorte (tamén de momento) a potestade para fixar a toponimia de Galicia correspóndelle única e exclusivamente á Xunta de Galicia (Decreto 132/1984). O concello pode tomala iniciativa de propoñer un cambio,  pero correspóndelle á Xunta a decisión definitiva, previo o preceptivo ditamen da Comisión de Toponimia. Sobra dicir que non vin en ningún xornal estas necesarias explicacións.

Sigamos entón. Leo que o concelleiro propoñente afirma que o complemento “do Bolo” non lle foi atribuído a Viana ata 1915, que outros entrevistados elevan a antigüidade da forma composta ata o século XIX, e que persoas de idade avanzada apuntan, con bo sentido, que Viana do Bolo é o nome que escoitaron toda a vida e que nunca lle oíron falar doutro ós seus maiores. Comezando polo grupo das persoas maiores, teño que dicir que a súa opinión resulta moi respectable, pero tamén que a vida dunha persoa adoita ser moi breve comparada coa antigüidade dos topónimos; mentres, o grupo dos que retrotraen a forma composta ata o século XIX concreta un pouco máis. Os dous grupos citados céntranse na antigüidade no uso do topónimo, e ese é un dos argumentos fundamentais nestas cuestións, pero non o único. Por último, ó concelleiro hai que dicirlle que manifesta un grave descoñecemento da realidade histórica do topónimo, xa que a forma Viana do Bolo, como vamos ver, é moito máis antiga do que  el pensa; e con respecto ó invento do, para el, “lóxico” complemento “do Bibei”, penso que non pode ser cualificado máis que como unha simple ocorrencia, propia de quen descoñece como se orixinan e consolidan os topónimos.

Centrémonos agora na antigüidade do topónimo. Son tantas as referencias que nos falan dela que resulta imposible citalas todas. Non só figura o nome de Viana del Bollo ( coa consabida deturpación castelanizante) como oficial do partido xudicial cando a súa creación, en 1834, como oficial do concello cando a súa constitución, en 1836, e como oficial da vila e da parroquia por esa mesma época; ademais, aparece o mesmo nome composto en fontes moito máis antigas. Para comezar, o interrogatorio do Catastro de Ensenada (1752), vén encabezado polo título: Villa de Viana del Vollo, e son numerosísimas as referencias que falan da Jurisdicción de Viana del Vollo, entre elas o Nomenclátor de Floridablanca, de 1789. Tamén na famosa Descripción Económica del Reino de Galicia de Lucas Labrada, do ano 1804. se fala do partido de Viana del Bollo. Pero, aínda podemos ir máis atrás, o Padre Felipe de la Gándara, no seu Armas y Triunfos: Hechos Heroicos  de los Hijos de Galicia, de 1662, escribe: «El estado de Viana está dentro de los límites de Galicia, la villa de donde se intitula es la de Viana del Bollo. Son suyas las villas de Allariz (mi Patria), Milmanda, Pereiro y otras jurisdicciones del obispado de Orense...». E pouco posterior é o Espejo cristalino de las aguas de España (1697), obra póstuma dun dos primeiros estudosos das augas medicinais en España, o médico Alfonso Limón Montero; nel cita unha fonte de augas milagrosas, e ó describir a súa situación fai este esclarecedor comentario: «está en Viana, que comunmente llaman del Vollo».  En consecuencia, xa no século XVII era común a forma Viana do Bolo nos distintos ámbitos: de vila, de parroquia, de xurisdición, de concello, de partido... E con catro séculos de convivencia pacífica co topónimo penso eu que sería hora de ilo deixando tranquilo.

Claro que, a algún interesado pola historia poderíalle gustar saber o por que do nome de Viana do Bolo, cando existiron as terras medievais separadas de Viana e do Bolo, e cando, por exemplo, na carta de Privilegios y franquezas concedida á vila por Enrique II de Trastámara, en 1381, se fala do Concejo de Viana. Precisaríase dun estudo minucioso para dar unha resposta fundamentada, que non ten por que ser sinxela; pero, de momento, a min váleme unha referencia do ano 1381, que figura na colección diplomática de San Vicenzo do Pombeiro, onde se fala do «conde... del Bollo et de Viana», referencia que indica dúas circunscricións administrativas diferentes, pero un mesmo administrador. Coido que desa administración conxunta en diferentes etapas históricas podería vir o de Viana do Bolo, nome creado, probablemente, fóra dos límites de Viana, para diferenciar a vila doutras homónimas, pero que acabou callando entre os seus propios habitantes. En todo caso, fose como fose a historia, en nada afectaría ó nome de Viana do Bolo, forma certificada, como dixen, por catro séculos de convivencia pacífica coa xente. Ó fin e ó cabo, á validación definitiva dun topónimo tampouco pode esixírselle a probatio diabolica.

Comentario do 31 de agosto do 2013

O mesmo día que saía publicado o artigo no diario La Región celebrábase o pleno para debatir este asunto en Viana do Bolo. A proposta de cambio, como era previsible, foi rexeitada: só contou co voto a favor do propoñente, o concelleiro do PSOE, señor Salgado. Do debate, o que máis chamou a miña atención foi que o Sr. Salgado insistise no de que ata 1915 non había constancia da presencia do complemento “do Bolo”. Vese que copia ben o malo de moitos políticos deste País: sostenella e non enmendalla.
Porque ser ignorante non é malo: todos ignoramos moitas cousas. O que é malo é ser bobo -carecer da intelixencia mínima para entender cousas sinxelas cando nos las explican-, circunstancia moi pouco frecente entre os racionais, ou terco –negar evidencias que resultan facilmente comprobables-, vicio este moi frecuente, tanto nos racionais coma nos irracionais. Se o Sr. Salgado, cando tomou a palabra, houbera dito: «estaba equivocado, o nome de Viana do Bolo é moito máis antigo do que eu pensaba!... Pero, aínda así defendo … bla, bla, bla, bla, bla, bla...», entón o Sr. Salgado houbera quedado coma un verdadeiro cabaleiro, que seguro que o é!  Pero claro, para iso tiña que haber sido, ademais, un sabio; porque, non o esquezamos, rectificar é de sabios!

Tamén é certo que, como tal sabio, tería moi pouco futuro na política!

jueves, 22 de agosto de 2013

De cirrios e avións


In angello cum libello, ou sexa, nunha esquiniña cun libriño, era como lle gustaba pasar os rigores estivais a don Miguel de Unamuno (1864-1936). Cando todo o mundo andaba por aí de veraneo, el prefería unha esquiniña calquera e un libriño. E a min pásame un pouco o mesmo.

E cadrou que o libriño destes días fose dun coetáneo de don Miguel, aínda que entre eles non reinase ningunha simpatía. Pero isto sucede nas mellores familias, de xeito que tal antipatía non minguará nin un ápice a miña admiración polos dous.  Estou falando de D. Julio Casares Sánchez (1877-1964), aquel home de cerebro prodixioso que chegou a falar correctamente máis de vinte idiomas, e que talvez fose o lexicógrafo máis destacado da historia de España, ademais de autor dunha obra cume, o Diccionario Ideológico de la lengua Española (1942), e de vinte libros máis, todos sobresaíntes.

Nun capítulo do libriño escribía D. Julio sobre oncejos, vencejos y aviones, e ese é un tema que me interesa. Porque os vencejos, cirrios ou avións para min, forman parte das miñas paisaxes máis queridas -unha vez escoiteille dicir a un profesor de literatura que non era capaz de distinguir ningún paxaro, que para el todos eran “pajaritos”, coma se fose María Jesús y su acordeón; só por iso souben que non podía ser un bo profesor de literatura!-. Nos meus ceos de San Clodio nunca faltan os cirrios planeando en altitude; son tan importantes na paisaxe coma a torre da igrexa ou o penedo da Aguieira. Contábanos o mestre que os cirrios eran capaces de durmir mentres voaban; era unha cousa que chamaba a miña atención, porque a min sucedíame xusto o contrario: que voaba mentres durmía. Tampouco esquezo a experiencia de axudar a algún cirrio a levantar o voo; sucedía cando por algunha circunstancia as bandadas baixaban a cotas máis rasantes, algún pousaba no chan e xa era incapaz de elevarse, tanto polas súas alas longas, curvadas e escuras coma fouces, coma polos seus peciños diminutos. Durante anos desapareceran os cirrios dos ceos de San Clodio, pero este volvín  ver algúns, nos de entre a primavera e o verán.  Foi así que atendín con dobre interese ó texto de D. Julio Casares.

Nunca lera nada sobre a etimoloxía de vencejo e, polo tanto, non sabía que era unha alteración dunha forma máis antiga, oncejo, relacionada dunha parte con onceja ‘uña’, e doutra con fouce, tal vez a través dun castelán arcaico *hocejo, derivado do latín falx ‘fouce’; unha relación metafórica semellante explica o nome do paxaro en catalán, falcino, ou en francés, faucillette. E resulta sumamente interesante ver como certas metáforas populares son capaces de superar as fronteiras lingüísticas. D. Julio entendía que, neste caso, a metáfora aludía á forma dos dedos dos pes dos cirrios, “encorvados”; non obstante, eu estou con Corominas, que a supón relacionada coa forma arqueada e característica das alas, unha posibilidade que don Julio só acepta como probable nunha segunda entrega sobre os vencejos. Parece que a metáfora da fouce non callou en Galicia, onde poderíamos terlle chamado *foucellos ou *fouciños; a razón talvez estea en que os foucellos e os fouciños teñen para nós un carga semántica de violencia, incompatible coa paz e a tranquilidade que nos transmiten os paxariños. É así que nós chamámoslle cirrios ou avións, e nalgúns sitios anduróns, porque tamén semellan unha anduriña grande. O primeiro nome é claramente onomatopeico, simula o canto repetitivo e falto de graza dos cirrios: “cirr, cirr, cirr” –eles concentran toda a súa graza no voo, coma os merlos a concentran no canto; porque non se pode ter todo!-. Pero o que me animou a escribir este texto foi o segundo nome do paxaro, o de avión, común co castelán.

Avión sempre me parecera un nome lóxico para os cirrios, dado o ben que planean e a audacia e rapidez que amosan nos voos rasantes. Pero, aínda así, tal nome tiña que ser moi recente, dada a contemporaneidade dos aeroplanos. Sorprendíame, agora que o pensaba, que o nome se repetise en tantos sitios e que sempre se referise a este humilde paxariño, pois a metáfora do avión podía aplicarse a moitos outros paxaros. Como de nada diso escribía D. Julio, decidín indagar sobre o tema… A miña sorpresa foi maiúscula cando descubrín que ós cirrios xa se lle chamaba avións moito antes de que se inventasen os avións!... Agora ía resultar que os avións chamábanse avións polos cirrios, e non ó revés como eu pensaba?... Pois, tampouco!

Conta Corominas que D. Juan Manuel xa escribía de avións en pleno século XIV. Tratábase, evidentemente, dos paxaros, dos cirrios, pois a palabra avión ‘aeroplano’ é un galicismo que non chegou ó castelán ata principios do século XX.  E tampouco é moito máis vella en francés: avión, derivada do latín avis ‘ave’, foi palabra creada neste idioma a finais do século XIX, cando Clément Ader constrúe o primeiro avión propiamente dito e utiliza tal nome (1890). Pero, entón, por que ós cirrios xa se lle chamaba avións antes de tal invento? Corominas di que o nome do paxaro vén «probablemente del antiguo  gavión, de origen incierto, quizá relacionado con el lat. gavia ‘gaviota’.». Os argumentos que aporta para sustentar tal etimoloxía parecen moi sólidos: a forma gavión segue viva en Burgos, e en portugués existe gaivâo e está documentada a antiga forma aivâo. Pero, sexa como sexa, o que queda claro é que avión ‘cirrio’ e avión ‘aeroplano’ son homógrafos, palabras que se escriben igual pero que teñen significado diferente, coma bota ‘acción de sementar’/ bota ‘calzado’, sede ‘lugar’/ sede ‘necesidade de beber’ ou desmontar ‘desbravar unha terra’/ desmontar ‘descender dun cabalo ou doutro sitio’. O curioso deste caso é a casualidade, sumamente improbable, de que os contidos semánticos das dúas palabras encaixen perfectamente, un no outro, de xeito metafórico.

Si; xa sei que aínda temos outro Avión, o topónimo que dá nome a unha parroquia e a un concello da provincia de Ourense e que nada ten que ver cos dous avións citados. É un topónimo que chama moito a atención dos forasteiros. Ós que somos do Ribeiro de Avia nunca nos sorprendeu tanto, porque xa sabíamos que algo debía de ter que ver co Avia, que nace nesas terras de Avión. Pero sobre este hidrónimo prelatino e sobre o curioso carácter diminutivo da sufixación –on, co permiso do finado don Edelmiro, xa temos escrito de abondo.

Abur!


sábado, 3 de agosto de 2013

Piñor de Cea

Un dos primeiros comentarios que me fixo un amigo sobre a Toponimia do Carballiño foi este: -Vante matar os de Piñor!!! Os galegos acostumamos ser así de entusiastas cos traballos dos amigos. Cando, asustado, preguntei pola razón de tan sumaria condena, o presunto amigo explicouse. Díxome que no libro eu puxera “concello de Piñor de Cea” en vez de “concello de Piñor”, e que non había ofensa máis grande para un natural de tal municipio. Logo, con xesto compunxido, dedicouse a comentar o meu desliz con cada un dos que viñan a felicitarme polo libro. Por sorte, estaba diante o párroco de Barrán, freguesía á que pertence o lugar de Piñor, quen se confesou autor do mesmo pecado ca min, pois escribía “Piñor de Cea” en tódolos apuntes dos libros parroquiais. Agradecín a declaración do señor abade e saín como puiden do apuro. Dixen que nese momento non lembraba ben o nome oficial do concello e que era probable que para dar unha descrición xeográfica de lindes, ou algunha cousa así, tivese acudido a unha fonte bibliográfica na que figurase tal denominación; tamén dixen, como era verdade, que ignoraba a controversia sobre tal nome.

Cando cheguei á casa, o primeiro que fixen foi revisar o libro. Comprobei como aparece ata seis veces o nome do concello de Piñor, catro coa forma “Piñor”, a rexistrada no Nomenclátor, e dúas coa de “Piñor de Cea”, estas dúas na descrición do curso do río Arenteiro. O meu  esvarón debeuse, sen dúbida, a que utilizo a decote as dúas formas, como a maioría dos habitantes destas terras. Foi así que quixen investigar algo sobre este tema do meu interese no que nunca cavilara.

Tranquilizoume saber que Vicente Risco utilizara a mesma denominación de “Piñor de Cea” no tomo de Ourense da Geografía del Reino de Galicia (1928), igual ca fixera Otero Pedrayo na súa Guía de Galicia (1926). Pero moito máis recentes son a Gran Enciclopedia Gallega (1974) ou o estudo O Arenteiro (1993), dirixido polo profesor Jesús de Juana, e ámbolos dous falan de “Piñor de Cea”, forma que incluso utiliza Camilo José Cela na súa novela Mazurca para dos muertos (1983). Polo demais, calquera pode facer unha busca en Google de “Piñor de Cea” e ver que esa forma toponímica está totalmente viva, tanto fóra coma dentro do concello. En fin, que de aplicar a mesma condena, que para min intúe o presunto amigo, a todos os que utilizaron ou utilizan a forma “Piñor de Cea”, non chegaría un cemiterio coma o do Carballiño para soterrarnos a todos.  

Pero, de onde sae a forma “Piñor de Cea”? Porque resulta evidente que o nome orixinal do lugar da parroquia de Barrán, do que vén o do concello, é Piñor (dun Piniolus, nome de posesor ben documentado na Idade Media). Investigando isto, atopo o primeiro rexistro da forma composta no dicionario Miñano(1826-1829), que fala do lugar de “Piñor de Cea” na parroquia de Barrán, no antigo camiño de Ourense a Santiago; entrada na que tamén se sinala que «es distinto de San Lorenzo de Piñor». O dato resulta interesante porque demostra que a denominación é anterior á constitución dos concellos actuais. Ademais, a anotación «es distinto de San Lorenzo de Piñor» pon luz sobre a causa real do nome composto: diferencialo doutros Piñor. Por certo, esa mesma causa é a que explica que o antigo concello de Cea pasase a denominarse oficialmente San Cristovo de Cea, aínda que case sempre digamos ou escribamos “concello de Cea”, sen que ninguén se alporice por iso. Porque, querido amigo, o nomenclátor e as formas oficiais, por sorte para todos, non son palabra de Deus! E podería poñer bastantes exemplos diso.

Pero o máis curioso do asunto resultou ser que na propia casa do concello de Piñor, nunha espadana que sobresaía, puido lerse ata pouco antes da inauguración do actual edificio, feito acaecido no ano 2008, o seguinte: “Consistorial de Piñor de Cea”!!! Por se iso fose pouco, atopo que no ano 1986, concretamente o día 20 de xuño dese ano, o eminente profesor e académico Xosé Filgueira Valverde asinaba un informe oficial da Real Academia de la Historia favorable á pretensión do concello de Piñor  (subliño: pretensión do concello de Piñor) de cambiar o seu nome oficial polo de “Piñor de Cea”. A iniciativa do concello fundábase no estendida que estaba, desde moitos anos atrás, a denominación “Piñor de Cea”, e tiña como principal obxectivo evitar a confusión co nome doutras localidades.

En conclusión, dubido que os veciños de Piñor se alporicen tanto cun nome que o propio concello promovía non hai moito como denominación oficial. Ademais, polo que se ve, con razóns de peso: soamente así se pode explicar o informe favorable da Real Academia de la Historia. Supoño que certas liortas de noutronte, que todos coñecemos polos periódicos, están detrás desta inútil polémica. Pero a historia é unha cousa seria, que non debería ter que ver co número de bocadillos que se lle poidan vender ós pelingríns que van camiño de Santiago. Ata onde eu alcanzo, que tampouco é moito, detrás da orixe do nome de “Piñor de Cea” non houbo ningunha confabulación dos de Cea para establecer unha dependencia onomástica sobre o concello veciño. Non; parece que foron os propios veciños de Piñor os que impulsaron o uso desa forma, sobre todo por certos problemas que afectaban á correspondencia, que, dirixida a este Piñor, remataba moitas veces no Piñor de Barbadás, a un lado de Ourense. Cousa ben diferente é valorar se a denominación “Piñor de Cea” resulta axeitada ou non; porque estes “Piñor de Cea”, “San Cristovo de Cea” e tamén o común “San Fagundo de Cea”, inducen a pensar nunha antiga terra de Cea, e iso ten un interese histórico que tratarei de analizar outro día.

De momento só me resta agradecerlle ó meu amigo o seu comentario, xa que de non telo feito non sabería algunha cousa que agora sei. Tamén lle prego que siga lendo o libro coa mesma atención. É posible que, entre outros moitos erros, atope algunha cousa aproveitable. Porque, como afirmaba Cervantes por boca do bachiller Sansón Carrasco, “no hay libro tan malo que no tenga algo bueno”. Fin de la cita!

martes, 23 de julio de 2013

Prilleta


Deteniéndose en las placitas confidenciales
para besarse en los bancos
o mirar las rayuelas
J. Cortazar

A maioría das prazas están agora empedradas, pero antes eran de terra. Déusenos por empedrar todo, pero habería que dicir que a terra tiña moitas vantaxes con respecto ós pavimentos duros; unha era que os nenos, cando xogaban nela, podían caer sen grave perigo de romper as pernas ou mesmo a crisma. Na terra, ademais, quedaban as pegadas dos xogos infantís, o que permitía participar da alegría dos cativos aínda que eles estivesen recollidos nas súas casas ou na escola. Gustábanme as pegadas daqueles xogos interminables; entre elas, lembro ben as formas diversas e cuadriculadas que decoraban as prazas no tempo do truco. Canto tempo hai que non vexo nenos xogando ó truco? Nin se sabe! Non obstante, tal vez non houbera un xogo máis antigo e universal có truco! Xa se ten noticias del en plena Idade Media en moitos lugares do mundo. Era unha representación de moitas claves da nosa peripecia vital: das dificultades do camiño, da busca do difícil equilibrio cando hai que camiñar á pata coxa, do raro que é chegar á meta buscada á primeira, do común que resulta esnafrarse cando xa che parecía que chegaras…. Hai semellanzas claras co xogo da oca, aínda que no truco prima a habilidade e na oca a fortuna… Por iso era conveniente practicar os dous! E logo, como reclamo para o xogo –e, polo tanto, para a aprendizaxe-, as xeometrías máis sinxelas debuxadas sobre o elemento máis natural, a terra, e riscadas co instrumento máis común, un garabato. Para xogar ó truco non facía falta mercar nada: tal vez por iso agora ninguén o xoga.

O truco, nunha variante máis urbana, é a Rayuela de Cortazar: «La rayuela se juega con una piedrita que hay que empujar con la punta del zapato. Ingredientes: una acera, una piedrita, un zapato, y un bello dibujo». A Rayuela de Cortazar é a mesma metáfora da vida: «es muy difícil llegar con la piedrita al Cielo, casi siempre se calcula mal y la piedra sale del dibujo. Poco a poco, sin embargo, se va adquiriendo la habilidad necesaria …y un día se aprende … lo malo es que justamente a esa altura … se acaba de golpe la infancia…»… E chega o cambio de xogo, e outra vez a torpeza do principiante; pero non quero escribir sobre paxaros de Minerva nin cousas polo estilo. O que a min me reclama agora é que, alomenos en San Clodio, nos non xogabamos ó truco cunha piedrita, como escribía Cortazar, nin sequera coa tella (de pedra ou de tella) que apuntaba Risco, senón cunha prilleta. Andaba perdida pola memoria esta palabra, pero o outro día apareceu de súpeto, para darme a mesma alegría, inmensa, có reencontro cun vello amigo … Prilleta, miña pobre e esquecida amiga! Busqueite nos vellos dicionarios de galego, para ver se alguén tomara noticia escrita da túa existencia, pero non te atopei por ningún lado, nin sequera no don Eladio, que debería saber de ti. Tan só na Aproximación lingüística á fala de Vincios de X. Henrique Costas (1986), aparece algo que debe ter relación contigo; unha das testemuñas di que xogaban á pilleta: « aquí chamabanll´a pilleta, cunha pedra ¿non?, faser unhas raias e xoghar, por aí non sei se lle chaman o tello ou algho así, nós aquí chamamosll´a pilleta». Pero eu penso que se trata de ti, da prilleta na que eu tanto peguei coa punta dos zocos, cando neno, no xogo do truco.

Pero, ten algunha razón de ser o nome da prilleta? Claro, tódolos nomes teñen a súa razón de ser, aínda que non acertemos con ela! Neste caso, penso que se trata dunha *perilleta > *pirilleta > prilleta. Derivaría de pedra, ó mesmo ca pirixel > prixel de *petrisillu por *petrisilnu < petrosilenon (Corominas). A sufixación, dobre, sería a mesma de costilleta, cagalleta, ramalleta, caralleta… e ten carácter diminutivo… Así que ó final, tiña razón Cortazar: La rayuela se juega con una piedrita… Pero cunha piedrita que en galego eu dicía prilleta.