De cirrios e avións

In angello cum libello, ou sexa, nunha esquiniña cun libriño, era como lle gustaba pasar os rigores estivais a don Miguel de Unamuno (1864-1936). Cando todo o mundo andaba por aí de veraneo, el prefería unha esquiniña calquera e un libriño. E a min pásame un pouco o mesmo.

E cadrou que o libriño destes días fose dun coetáneo de don Miguel, aínda que entre eles non reinase ningunha simpatía. Pero isto sucede nas mellores familias, de xeito que tal antipatía non minguará nin un ápice a miña admiración polos dous.  Estou falando de D. Julio Casares Sánchez (1877-1964), aquel home de cerebro prodixioso que chegou a falar correctamente máis de vinte idiomas, e que talvez fose o lexicógrafo máis destacado da historia de España, ademais de autor dunha obra cume, o Diccionario Ideológico de la lengua Española (1942), e de vinte libros máis, todos sobresaíntes.

Nun capítulo do libriño escribía D. Julio sobre oncejos, vencejos y aviones, e ese é un tema que me interesa. Porque os vencejos, cirrios ou avións para min, forman parte das miñas paisaxes máis queridas -unha vez escoiteille dicir a un profesor de literatura que non era capaz de distinguir ningún paxaro, que para el todos eran “pajaritos”, coma se fose María Jesús y su acordeón; só por iso souben que non podía ser un bo profesor de literatura!-. Nos meus ceos de San Clodio nunca faltan os cirrios planeando en altitude; son tan importantes na paisaxe coma a torre da igrexa ou o penedo da Aguieira. Contábanos o mestre que os cirrios eran capaces de durmir mentres voaban; era unha cousa que chamaba a miña atención, porque a min sucedíame xusto o contrario: que voaba mentres durmía. Tampouco esquezo a experiencia de axudar a algún cirrio a levantar o voo; sucedía cando por algunha circunstancia as bandadas baixaban a cotas máis rasantes, algún pousaba no chan e xa era incapaz de elevarse, tanto polas súas alas longas, curvadas e escuras coma fouces, coma polos seus peciños diminutos. Durante anos desapareceran os cirrios dos ceos de San Clodio, pero este volvín  ver algúns, nos de entre a primavera e o verán.  Foi así que atendín con dobre interese ó texto de D. Julio Casares.

Nunca lera nada sobre a etimoloxía de vencejo e, polo tanto, non sabía que era unha alteración dunha forma máis antiga, oncejo, relacionada dunha parte con onceja ‘uña’, e doutra con fouce, tal vez a través dun castelán arcaico *hocejo, derivado do latín falx ‘fouce’; unha relación metafórica semellante explica o nome do paxaro en catalán, falcino, ou en francés, faucillette. E resulta sumamente interesante ver como certas metáforas populares son capaces de superar as fronteiras lingüísticas. D. Julio entendía que, neste caso, a metáfora aludía á forma dos dedos dos pes dos cirrios, “encorvados”; non obstante, eu estou con Corominas, que a supón relacionada coa forma arqueada e característica das alas, unha posibilidade que don Julio só acepta como probable nunha segunda entrega sobre os vencejos. Parece que a metáfora da fouce non callou en Galicia, onde poderíamos terlle chamado *foucellos ou *fouciños; a razón talvez estea en que os foucellos e os fouciños teñen para nós un carga semántica de violencia, incompatible coa paz e a tranquilidade que nos transmiten os paxariños. É así que nós chamámoslle cirrios ou avións, e nalgúns sitios anduróns, porque tamén semellan unha anduriña grande. O primeiro nome é claramente onomatopeico, simula o canto repetitivo e falto de graza dos cirrios: “cirr, cirr, cirr” –eles concentran toda a súa graza no voo, coma os merlos a concentran no canto; porque non se pode ter todo!-. Pero o que me animou a escribir este texto foi o segundo nome do paxaro, o de avión, común co castelán.

Avión sempre me parecera un nome lóxico para os cirrios, dado o ben que planean e a audacia e rapidez que amosan nos voos rasantes. Pero, aínda así, tal nome tiña que ser moi recente, dada a contemporaneidade dos aeroplanos. Sorprendíame, agora que o pensaba, que o nome se repetise en tantos sitios e que sempre se referise a este humilde paxariño, pois a metáfora do avión podía aplicarse a moitos outros paxaros. Como de nada diso escribía D. Julio, decidín indagar sobre o tema… A miña sorpresa foi maiúscula cando descubrín que ós cirrios xa se lle chamaba avións moito antes de que se inventasen os avións!... Agora ía resultar que os avións chamábanse avións polos cirrios, e non ó revés como eu pensaba?... Pois, tampouco!

Conta Corominas que D. Juan Manuel xa escribía de avións en pleno século XIV. Tratábase, evidentemente, dos paxaros, dos cirrios, pois a palabra avión ‘aeroplano’ é un galicismo que non chegou ó castelán ata principios do século XX.  E tampouco é moito máis vella en francés: avión, derivada do latín avis ‘ave’, foi palabra creada neste idioma a finais do século XIX, cando Clément Ader constrúe o primeiro avión propiamente dito e utiliza tal nome (1890). Pero, entón, por que ós cirrios xa se lle chamaba avións antes de tal invento? Corominas di que o nome do paxaro vén «probablemente del antiguo  gavión, de origen incierto, quizá relacionado con el lat. gavia ‘gaviota’.». Os argumentos que aporta para sustentar tal etimoloxía parecen moi sólidos: a forma gavión segue viva en Burgos, e en portugués existe gaivâo e está documentada a antiga forma aivâo. Pero, sexa como sexa, o que queda claro é que avión ‘cirrio’ e avión ‘aeroplano’ son homógrafos, palabras que se escriben igual pero que teñen significado diferente, coma bota ‘acción de sementar’/ bota ‘calzado’, sede ‘lugar’/ sede ‘necesidade de beber’ ou desmontar ‘desbravar unha terra’/ desmontar ‘descender dun cabalo ou doutro sitio’. O curioso deste caso é a casualidade, sumamente improbable, de que os contidos semánticos das dúas palabras encaixen perfectamente, un no outro, de xeito metafórico.

Si; xa sei que aínda temos outro Avión, o topónimo que dá nome a unha parroquia e a un concello da provincia de Ourense e que nada ten que ver cos dous avións citados. É un topónimo que chama moito a atención dos forasteiros. Ós que somos do Ribeiro de Avia nunca nos sorprendeu tanto, porque xa sabíamos que algo debía de ter que ver co Avia, que nace nesas terras de Avión. Pero sobre este hidrónimo prelatino e sobre o curioso carácter diminutivo da sufixación –on, co permiso do finado don Edelmiro, xa temos escrito de abondo.

Abur!