martes, 29 de octubre de 2013

La huída


Todo el mundo habla de los emprendedores, hasta el BOE. La palabra es antigua, se documenta en castellano en el siglo XV; sin embargo, su uso como identificador de un colectivo de personas que tienen en común la intención de formar una empresa innovadora aparece en los años noventa. Desde entonces el gobierno pide emprendedores, y los padres, que antes soñaban con un hijo funcionario, sueñan ahora con uno emprendedor. Se diría que esto es algo novedoso, pero no: es la versión actualizada del más genuino American Dream y su inseparable Mr. Selfmade Man. No está clara la diferencia entre empresario y emprendedor –tienen la misma raíz etimológica, y empresa es, en primer lugar, ‘acción o tarea que entraña dificultad’, mientras emprendedor es el “que emprende con resolución acciones dificultosas o azarosas’; de hecho, el francés e inglés entrepreneur, con el mismo étimo, significa las dos cosas-, pero es igual. Con la mundialización de las políticas neoliberales y, sobre todo, desde el estallido de la crisis, el apoyo a los emprendedores se ha convertido en un slogan político muy eficaz. Al fin y al cabo, es más fácil predicar los beneficios que producen los emprendedores que crear puestos de trabajo, y encima sale mucho más barato.
Estamos dentro de una gran crisis, pero vivimos en la sociedad del éxito. Un mensaje se repitió hasta la saciedad: si te esfuerzas, podrás conseguir lo que te propongas. El mensaje, una de las causas principales del aumento de las ventas de libros de autoestima y del negocio de los fabricantes de antidepresivos, siempre fue falso: el porcentaje de los que logran lo que se proponen nunca supera en mucho al de acertantes de la lotería. Sin embargo, hasta hace poco, los que no conseguían lo que se proponían, con algo de paciencia y alguna pastillita, se conformaban con los trabajos que iban encontrando y con  unas remuneraciones que, en general, resultaban proporcionales a su formación. Pero llegó la crisis y esa lógica se rompió. Las empresas fueron cerrando, el tejido industrial se desmoronó y cientos de miles de puestos de trabajo desaparecieron. Ahora, la formación recibida apenas vale nada, cuando no molesta, y millones de jóvenes, sumamente estafados, deambulan sin presente ni futuro por el viejo y polvoriento suelo patrio. Ante tal situación, los últimos gobiernos de España, que bastante tenían con tratar de asalariar, o sobreasalariar, según los casos, a la numerosa parentela de sus partidos, y con tapar toda la corrupción asociada, se sacaron de la manga el último as que les quedaba: ¡Hazte emprendedor! Viene a significar: ¡búscate la vida!, pero la gente ha demostrado estar dispuesta a creer muchas tonterías a lo largo de la historia. Hoy, el negocio montado alrededor de los emprendedores (academias, conferencias, cursos presenciales y online, revistas, subvenciones, desgravaciones, etc.) es uno de los más florecientes del país. En realidad, emprendedores, emprendedores, hay los mismos que antes, o menos… Muchos han comprendido que lo que verdaderamente tenían que “emprender” era la huída.

Artículo publicado en el diario "La Región" el 29 de octubre del 2013. Pincha aquí.

jueves, 24 de octubre de 2013

A Lei da Mellora Educativa (LOMCE)


O noso sistema educativo é malo e caro: aí están os resultados e as estatísticas. Encima é dos máis esixentes, con alumnos saturados de traballo e familias estresadas polas obrigas escolares. Ninguén debería dubidar da necesidade de melloralo. E iso promete a Lei Wert, que se autotitula da “Mellora Educativa”. Pero, realmente vai mellorar algo? Para tratar de dar unha resposta, con independencia do erro que supón a imposición unilateral da norma, propoño un exercicio: comparar o que pretende co que se fai en Finlandia, país europeo de referencia en educación.
Podemos comezar pola relación público-privado. En Finlandia, en sintonía cos países da UE, máis do 90% dos alumnos de primaria e secundaria asisten a colexios públicos: en España non chegan ó 70%. Non parece que a nova Lei, dando máis facilidades á concertación, teña entre os seus obxectivos converxer con Finlandia neste apartado; tampouco no da total gratuidade do ensino obrigatorio, que alí inclúe libros de texto, material escolar e comedor, todo de balde; por certo, cun gasto por alumno inferior ó de España. Outra divisa da Lei Wert é a da implantación de diversas probas de avaliación externas no ensino obrigatorio e no bacharelato. Convén saber que en Finlandia, no ensino obrigatorio,  practicamente non hai exames, que os deberes son mínimos e que a única proba externa realízase ó final do bacharelato, e tan só para os que pretenden seguir estudos superiores. Tampouco o adianto da separación por itinerarios ou da entrada en FP nos leva á converxencia con Finlandia; alí, os estudos obrigatorios son comúns ata os 16 anos, sen ningún tipo de itinerario e cunha optatividade reducida, que adoita profundar en materias obrigatorias (inglés, matemáticas, ciencia…). A FP, excelente, faise despois de completado o ensino obrigatorio, en tres anos, igual có bacharelato. E sobre as linguas? En Finlandia existen dúas linguas oficiais, o finés (maioritario, 91,2%) e o sueco (minoritario, 5,4%), e os pais poden escoller entre centros en lingua finlandesa e centros en lingua sueca, sendo o outro idioma oficial materia obrigatoria; trátase dun sistema semellante ó do País Vasco ou Navarra, que non impide a Lei Wert, dirixida neste ámbito contra a inmersión lingüística catalana. E que dicir da financiación de centros privados que segregan por sexo ou da eliminación da Educación para a Cidadanía? En Finlandia non hai segregación e existe unha materia que trata dos temas de educación da cidadanía. Coincídese, iso si, na obrigatoriedade da relixión (ou da ética), aínda que en Finlandia raramente sexa a católica (0,14% da poboacíón). 
En suma, o exemplar sistema finlandés e a Lei Wert parécense tanto coma o día e a noite. E hai unha razón fundamental para iso: a sociedade finlandesa, en conxunto, defende un ensino igualitario e colectivista, e dá as costas, con éxito, ás reformas educativas neoliberais de carácter competitivo, xusto a ideoloxía á que se entrega a Lei Wert con dúas únicas condicións: o incremento da participación da igrexa católica e a satisfacción, no posible, das demandas do nacionalismo español. Fronte a isto temos a un PSOE autocompracido coas súas reformas, que pensa que basta con meter ós alumnos nas aulas e formalos nos valores democráticos; e non só é iso, como se podería aprender moi ben de Finlandia.
Existe unha única saída para o labirinto no que nos movemos: un gran pacto polo ensino –como o que intentara o ministro Gabilondo- e unha nova lei consensuada e ilusionante. A Lei Wert simplemente reflicte o clima de polarización e división política que vive España.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de outubro do 2013. Pincha aquí.

viernes, 18 de octubre de 2013

Lecturas carcerarias


Fronda é o boletín que publica o Arquivo Histórico Provincial de Ourense para dar a coñecer os fondos de tan importante institución. O número 45 está dedicado ó fondo da Prisión Provincial, e fíxase nunha actividade desenvolvida nos anos posteriores á Guerra Civil: a da “lectura en común”, actividade que pretendía reducir o analfabetismo entre a poboación reclusa, amén de tentar reconvertela ós principios do instaurado réxime do nacionalcatolicismo. Resulta de grande interese a lista das 21 lecturas que, supostamente, se realizaron no ano 1940. Aparece encabezada pola Encíclica Quadragesimo Anno de Pío XII, logo está o pensamento de Balmes, os discursos falanxistas de Serrano Súñer, as biografías de Isabel a Católica e Napoleón III, as poesías completas de Gabriel y Galán, a Historia de España de Menéndez y Pelayo, un par de obras de divulgación científica, unha serie de novelas costumistas de Quevedo, Pardo Bazán, Palacios Valdés, Pereda..., e pecha a lista o Quijote
Na penuria e na soidade das prisións a lectura sempre foi un dos poucos xeitos que tiveron os presos de manterse no mundo, de escapar do cárcere. Marcello Estefanelli, un uruguaio que na dictadura pasou trece anos no Penal de Libertad –cousas dos nomes!-, conta no seu libro El hombre numerado como fuxira mil veces daquel recinto teoricamente inexpugnable: como percorrera San Petersburgo con Dostoievski, París con Víctor Hugo, os mares do sur con Joseph Conrad…, e a Mancha con Cervantes. No cativerio, Estefanelli leu 1600 libros; ademais, emulando ó Home de Alcatraz, converteuse nun reputado especialista do Quijote. Pero nos cárceres franquistas da posguerra non era fácil ler: non estaba permitida a entrada de xornais nin revistas e, en xeral, non había bibliotecas á disposición dos presos; e cando as había, os catálogos estaban suxeitos a unha estrita censura previa. Dese xeito, a maioría das revistas e dos libros que circulaban polo cárcere entraban de “matute”, e movíanse a través de sistemas clandestinos de préstamo; tal era a paixón pola lectura que, nalgúns casos, o tempo de espera polas obras máis demandadas podía pasar dun ano. 
En nada saciaban as ansias de ler dos presos as programadas “lecturas en común”,  que lembran as que facíamos na escola, cando nenos, tamén do Quijote, nas que raramente se pasaba  do capítulo I.  Como resulta obvio, nunca se chegou nas dos cárceres ó capítulo LVIII da segunda parte, cando Cervantes escribe: «La libertad, Sancho, es uno de los más preciosos dones que a los hombres dieron los cielos…por el contrario, el cautiverio es el mayor mal que puede venir a los hombres.»; nin sequera ó XXII da primeira, aquel dos galeotes no que Don Quijote proclama: «…parece duro caso hacer esclavos a los que Dios y la naturaleza hizo libres.». Porque o Quijote, ben lido, é un dos libros máis libertarios de tódolos tempos, ademais de ser –xunto coa Biblia-  dos máis misericordiosos cos presos; non en balde, Cervantes concibiu a súa obra nun presidio, «donde toda incomodidad tiene su asiento». 
Alégrame saber que na prisión de Guatánamo o libro de Cervantes sexa o segundo máis demandado, pero preocúpame o pouco que o len os supostos cidadás libres, ignorantes de algo que Marguerite Yourcenar escribira en Opus Nigrum: «Un non é libre mentres desexa, quere ou teme. Talvez un non sexa libre mentres vive.». E coido que é probable que así sexa, porque habitamos cárceres insospeitados. Por iso convén non desprenderse nunca do Quijote.

Artigo publicado no diario "La Región" o 18 de outubro do 2013. Pincha aquí.

Anexo do 21 de novembro do 2013

Aparece no diario “El País” (17-11-2013) unha interesante entrevista de J. J. Millás a Luis Roldán, a quen califica de exdelegado do Goberno roto, exdirector da Garda Cívil roto, exsocialista roto, expícaro roto…, pero “home de estado” (?) roto (cousas de Millás). A verdade é que nas fotos, para a súa idade, non o vexo tan roto… Na entrevista, entre moitas outras cousas, conta as súas lecturas carcerarias:

-Leí a Nietzsche, a Kafka, a Hanna Arendt, todo el teatro de Sartre, Derrida, Jean Améry… Leí también todo lo que conseguí sobre personas que habían sufrido largos procesos de privación de libertad, no sé, Eugenia Ginzburg, Mandelstam, Larina-Bujarina (la mujer de Bujarin), Margaret Bauer Newman. Descubrí a Walter Benjamin. Y leía mucho la Biblia, los salmos, sobre todo.

Si, está moi ben o da lectura; pero, é os cartos? Hai verdadeiros sinvergonzas que len libros moi recomendables. Na Biblia, da que se declara devoto lector, pon: “polas súas obras os coñeceredes” (Mt. 7, 15-20), e non polos libros que leron. Menos mal...

martes, 8 de octubre de 2013

Tempo de vendima

Vendima no Ribeiro (1945) de galiciaunica.es

Otero Pedrayo consideraba a vendima como paradigma do tempo feliz. Pensaba, ademais, que era tempo  propicio para ler a Teócrito e a Virxilio. Porque o conxunto de traballos e rituais da vendima xa están nos clásicos: Homero, Hesiodo, Anacreonte, Teócrito, Virxilio…, todos lle cantan á vendima o canto do tempo feliz. Cando un le: «os mozos e as doncelas/ en cestas acuguladas/ van as vendimadas uvas / levando para as tinallas /../ ao nume da vendima/ coros alegres cantan», podería pensar en calquera vendima de hai algúns anos, pero estes versos da “Oda ó viño” foron escritos por Anacreonte seis séculos antes de Cristo. Logo, o cristianismo, ó recoller boa parte do antigo e riquísimo simbolismo das vides e do viño, común a diversas culturas, e converter en dogma a transformación eucarística do viño en sangue de Cristo, achegaría á xente moitas metáforas e parábolas relacionadas con este tema, destacando sempre o carácter alegre e festivo da vendima: «e saíndo ó campo, vendimaron as viñas, pisaron as uvas e fixeron unha festa» (Xuíces; 9,26). As escenas de vendima que se representan no mosaico do mausoleo de Santa Constanza, en Roma, unha obra do século IV, en pouco se diferencian das tradicionais vendimas de Galicia: as vendimadoras cortando os acios con ganchelas ou coitelas, os carrexóns levando ó lombo os cestos culeiros acugulados, o carro de bois coa súa tinalla de madeira para o transporte das uvas, os pisóns exercendo o seu oficio no lagar… Asombra esa constancia milenaria das labores e dos símbolos, pero son os “canteiros” (‘pedras prismáticas sobre as que se colocan as cubas’) nos que asentaron as liturxias da vendima, por esa razón perdurables co decorrer do tempo. Por todo iso, coma os clásicos, os nosos poetas celebraron o tempo feliz da vendima: «Arde en bulla o Ribeiro/…/É o tempo da colleita/…/Nos eidos, ¡qué alegría!/ Nas adegas, ¡qué bullas e que afáns!/ Nos lagares, ¡qué louca algarabía!/ ¡Qué sana toleiría/ nas horas dos seráns!», cantaba don Eladio no seu poema “A Vindima”; e Samuel Eiján, nos traballados versos de “Vida Sanclodiana”, definía aquelas vendimas do pobo: « La vendimia es…la calma regalada/ de pueblo humilde, manso, agradecido/.../ Es…el júbilo grato, placentero,// Es…la gran solución, firme, brillante,/ del problema peor de la existencia,/ que asegura al hogar pan abundante/…/ y promete al vivir tiempos mejores/». E así lembro eu as vendimas no Ribeiro.

Pero, pasemos ó tempo de hoxe. Estou en San Clodio, parroquia natal don Eladio e do padre Eiján, e tamén miña. Leo a Cunqueiro á sombra dunha parra. Ó meu alcance está un acio de dourada treixadura de vagos diamantinos. É tempo de vendima: estamos na forza dela! Todo semella fermosísimo: o aire é de seda, o ceo dun azul intenso; nas follas, os verdes comezan a deixarlle paso ós amarelos; zoan as avespas arredor dunha cepa albilla, e uns xilgaros comen con fruición as sementes dunhas caléndulas; recende a pexegos e a membrillos… Pero, onde vai aquela bulla e aquelas trafegas dun pobo na vendima? A maioría das casas aparecen pechadas; as vellas cubas, os embudos da pisa, os culeiros e as barcaletas van cedendo ós ataques dos vermes na escuridade das bodegas baldías. Non se escoitan ataruxos, nin pasa ningún grupo de vendimotas pola Praza. As mimosas, os piñeiros e os carballos continúan derrotando, nos socalcos, ós antano ordenados e poderosos exércitos das viñas, e pronto atacarán ó nobre casarío. Un tractor cargado de uvas, con destino nunha bodega circunstancial, racha o silencio e a soidade da tarde. Insensible ó acontecer, a maioría da veciñanza descansa na paz do cimiterio parroquial, libre das preocupacións deste tempo decadente… Resoan uns versos do poeta amado roubado na flor da existencia: ¡Sacras terras do noso impar Ribeiro/…/ antonte berce e hoxe cemiterio!

Artigo publicado no diario La Región o 8 de outubro do 2013. Pincha aquí.

miércoles, 2 de octubre de 2013

As moscas


As moscas son criaturas fascinantes. Cada pouco os científicos descobren nelas novas e sorprendentes peculiaridades, a maioría relacionadas cos sofisticados sistemas defensivos que as protexen dos seus múltiples inimigos. Porque, aínda recoñecendo que as moscas realizan funcións moi positivas dentro dos ecosistemas, se algo as caracteriza é a súa capacidade para importunar e para gañar inimizades. Pensaba niso o outro día, cando un par delas se empeñaban en impedirme ler o periódico tranquilo. Mentres unha atacaba sen compaixón as miñas veas tibiais, a outra esforzábase en demostrarme algo que xa apuntara Gómez de la Serna, que elas son os únicos animais que poden ler o periódico. Ataquei con éxito á primeira, pero foi inútil: dúas camaradas ocuparon rapidamente o lugar da defunta. Á outra, a lectora, dado o seu comportamento máis amigable e a que un sabe que espertar pola mañá convertido nun insecto é algo que lle pode pasar a calquera, simplemente tratei de espantala; pero ela, pertinaz, insistía en pousarse nunha folla do xornal, xusto encima dunha noticia na que eu non reparara. Entendín entón, sabedor da gran intelixencia das moscas, que o que quería era que me fixara. A noticia dicía: «Un exdiputado del PSOE, que se había mostrado muy crítico con los procesos de selección de personal en la Diputación de Ourense, es contratado, sin concurso público, por el actual presidente de la misma para que le asesore en prácticas de buen gobierno y transparencia». Ah, pensei, cánta razón tiña o poeta: vosotras, moscas vulgares /  me evocáis todas las cosas!

Cando apareceron os primeiros homínidos as  moscas xa levaban na Terra corenta millóns de anos, pero no noso entorno sentíronse tan a gusto que xa non nos abandonaron máis. Como resulta evidente, o gusto non foi mutuo, pero a pesar dos continuos intentos por desfacernos delas aí seguen, realidade que constitúe para algúns autores o conflicto bélico máis antigo e importante que ven librando a humanidade, ademais de ser o que máis baixas ten producido nos dous bandos. Dese xeito, ningunha outra especie ten sido observada pola nosa con tanto detalle e proximidade; tampouco con tanta mala leite, porque  boa parte das observacións, fosen domésticas ou científicas, sempre coincidiron no fin principal da eliminación. Por esta razón, case evolutiva, cando se presenta alguén que resulta molesto, o primeiro que pensamos é nas moscas e nos métodos de desfacernos delas. Para iso, a intelixencia humana leva desenvolvido multitude de métodos, que, sen conducirnos a victorias definitivas, si teñen logrado importantes trunfos parciais. Así, desde o simple manotazo ó spray insecticida, pasando por todo tipo de trampas, hai centos de métodos á nosa disposición, para que escollamos o que máis conveña segundo as circunstancias. Os políticos poderosos –tradicionalmente de dereitas-, coñecedores da importancia de saber neutralizar axeitadamente ós moscardos, teñen estudado con gran aproveitamento este capítulo da entomoloxía das moscas, un capítulo que, curiosamente, os políticos que carecen de tal poder –tradicionalmente de esquerdas- adoitaron ignorar, en beneficio do estudo doutros insectos coma as formigas e as abellas, cando non as bolboretas. En consecuencia, calquera poderoso sabe que o simple manotazo ou a espátula matamoscas resultan métodos bastos e desaxeitados utilizados en público, aínda que se poida desfrutar deles en privado, e non digamos nada da impopularidade dos insecticidas. Non, non; ós molestos convén buscarlles algo polo que eles soliños se perdan e se autoeliminen. E, por que se perden as moscas? Polo azucre! Igual cós homes… Xa estaba ben escrito na fábula: «A un panal de rica miel / dos mil moscas acudieron / que por golosas murieron /…/los humanos corazones / perecen en las prisiones / del vicio que los domina».

Artigo publicado no diario La Región o 2 de outubro do 2013. Pincha aquí para velo