lunes, 26 de enero de 2015

Cavatina sobre a pel da auga


Dinme que non puxeron a “Cavatina” de Stanley Myers no funeral de José Luis Alvite, pero houberalle gustado. Escoitara esa melodía nun café de Caminha, alá polos finais dos oitenta, nunha tarde de ceo baixo coma a do pasado sábado, o día no que recibiu sepultura. Fora tal a emoción que lle causara aquel punteo de guitarra pausado e nu que solicitara do barman unha repetición, que non só lle concedera senón que ata lle regalara unha cinta coa gravación. Así, na volta a Compostela os acordes da guitarra rimaron unha e outra vez co ir e vir do limpaparabrisas no seu monótono borrar das fugaces e indescifrables literaturas da chuvia. Anos máis tarde, coa cinta xa perdida, vendo nun video “O Cazador”, a magnífica película de M. Cimino, atopouse de novo con aquela música. Foi entón cando soubo do autor, do título e ata de John Williams, o guitarrista que a interpretaba. Desde aquela, contaba, a “Cavatina” de Myers axudáballe a reencontrarse coa sublime melancolía portuguesa e a ver a vida coma «un agradable infortunio», dúas claves que ben poderían definir a súa literatura.
Non coñecín persoalmente a J. L. Alvite, aínda que puidemos coincidir trasnoitando polo Corzo, o Yohakin, o Liberty ou incluso por sitios de peor fama na Compostela dos setenta. E foi da vida dese submundo da madrugada e da dos seus protagonistas, contada desde dentro, do que case sempre escribiu, sen que ninguén teña conseguido nin sequera parecérselle. O único que deixa editado, sempre por empeño dalgún amigo, son seis libros recopilatorios de columnas periodísticas; pero son suficientes para que, a pesar do desdén que sempre se lle dispensou en Galicia, sexamos moitos os que o consideremos á par dos máis grandes do periodismo literario español, con Umbral, Cunqueiro, Camba, Pla, Azorín… Porque todos sabiamos que as grandes historias eran de perdedores, pero el descubriu que tamén as de tamaño folio o son; e confirmou outra cousa ben sabida, que o maior talento literario é o que se necesita para contar a vida de un de tantos…
Pensando en J. L. Alvite volvín a ver “O Cazador” e a escoitar a “Cavatina”. Robert de Niro, Christopher Walken, Meryl Streep… Muchacho: que novos éramos todos no 78, e como me sigue gustando esta película! “O Cazador” é moito máis ca unha película sobre a guerra do Vietnam: a guerra é a situación extrema causante dos estragos emocionais dos protagonistas, pero a vida común está chea de pequenas guerras e de grandes azares que producen feridas semellantes. Nas dúas secuencias centrais, dous amigos, Mike (Robert de Niro) e Nick (Christopher Walken), xóganse a vida á ruleta rusa senllas veces: na primeira fano obrigados polas circunstancias e conseguen saír airosos, pero na segunda, relativamente voluntaria, Nick morre. Na vida pasa o mesmo: ás veces, ata sen sabelo, xogas en fatídicas ruletas de xeito voluntario, e se o contas é que tiveches sorte; pero outras, as máis, xogas obrigado, e se non o contas é que te abandonou a sorte…A iso se reduce o destino.
Na secuencia final de “O Cazador”, os amigos de Nick, despois do seu enterro, cantan o “God bless América”, porque ningunha película é perfecta. Por sorte, pronto comeza a lenta procesión  dos títulos de crédito e volve a soar, triste e prolongada, a “Cavatina”… Na vida sempre hai unha ou dúas ducias de pezas musicais capaces de transportarte polo espazo e polo tempo dos territorios da memoria. Desde hoxe, esta “Cavatina” sempre me levará a pensar na sublime melancolía dos textos de J.L. Alvite e nun café de Caminha, alá polos finais dos oitenta, no que a xente entraba e saía con tal sixilo que se diría que pisaban «sobre a sémola invertebrada e azul da pel da auga».

Artigo publicado no diario La Región o venres 23 de xaneiro do 2015

                      "

martes, 20 de enero de 2015

Piketty: capitalismo e desigualdade


A semana pasada visitaba Madrid Thomas Piketty, o economista de moda; presentaba a versión castelán do seu libro O capital no século XXI, o maior éxito editorial do 2014. Talvez desde A historia do tempo de Stephen Hawking non sucedera nada semellante, porque se trata dun libro de historia económica, non dunha novela. É probable que o libro, igual có de Hawking, quede novo adornando estantes en moitas casas; pero non ten maior importancia, os grandes libros lense pouco: os Ensaios de Montaigne,  A orixe das especies de Darwin, o Ulises de Joyce…; e no caso concreto do pensamento económico, cántos leron A riqueza das nacións de Smith, O Capital de Marx ou a Teoría Xeneral de Keynes? Por que entón este interese polo libro de Piketty? Talvez porque a xente pensa atopar nel unha nova forma de entender o capitalismo. Tódalas grandes transformacións viñeron asociadas a cambios de paradigma; pensemos en Copérnico, en Smith, en Einstein, en Picasso... Todos propuxeron cambios de paradigmas, de formas de entender a realidade, buscando unha saída a situacións críticas. Agora a sociedade tamén vive unha situación crítica, que parece imposible de superar cos vellos paradigmas: por iso a xente está atenta a calquera novidade.
Piketty céntrase na economía, máis concretamente na evolución da desigualdade. Trata de dar resposta a unha pregunta fundamental: cómo se distribúe a riqueza na sociedade capitalista? Desde a esquerda sempre se defendeu que o capitalismo liberal puro conduce a unha sociedade desigual e inxusta, e que por iso se precisan decididas políticas redistributivas; mentres, na dereita sempre opinaron que o mercado era capaz de autoregularse, e que as desigualdades simplemente reflicten os merecementos de cada un. Pero en 1955 sucedía algo importante: Simon Kutznets publicaba un estudo, con datos dos EEUU de 1913 a 1948, que demostraba que se ben a desigualdade medraba nas primeiras fases do capitalismo, logo, nas máis avanzadas, diminuía ata estabilizarse nun nivel aceptable. E isto, que foi un dos piares teóricos dos neoliberais, desde que comezaron a aplicar as súas políticas alá polos oitenta, é agora cualificado de mero “conto de fadas” por Piketty: poden imaxinar o entusiasmo da dereita co economista francés! Pero a pertinencia do cualificativo está defendida por unha batería de datos nunca vista, que permite analizar a dinámica da distribución dos ingresos e da riqueza nuns vinte países durante máis de douscentos anos. E cal é a conclusión fundamental? Que hai unha tendencia a longo prazo ó aumento da desigualdade, especialmente á concentración da riqueza no 1% máis rico; a causa condénsase noutra desigualdade, neste caso matemática: r>g, a taxa media de rendemento do capital supera a de crecemento do PIB. Esa tendencia rachou entre 1910 e 1950, pero por causa das dúas guerras mundiais e das políticas fiscais adoptadas, o que explica os resultados de Kutznets. Pero desde os oitenta, tralo fin da época dourada do capitalismo, coa implantación dos postulados de libre mercado e a desregulación financeira, volveuse ó camiño do incremento da desigualdade, atopándonos agora nunha situación crítica, semellante á de finais do XIX, cando as elites vivían máis da riqueza herdada ca da xerada co seu traballo, unha situación que ameaza o crecemento económico e mesmo os fundamentos da democracia.
Non obstante, insiste Piketty, a tendencia á desigualdade extrema non é froito de ningún determinismo económico: tan só das políticas aplicadas. Para revertela bastaría con cambialas... El defende un imposto global sobre a riqueza: sabe que é unha utopía, pero tamén que “no principio foi o verbo”.

Artigo publicado no diario La Región o venres 16 de xaneiro do 2016

domingo, 11 de enero de 2015

Eloxio do periódico

Xaneiro é un mes duro, no que non é raro caer no desánimo: pasan as festas, vanse os que de xeito fugaz retornaron, e volven os traballos, as clases, as preocupacións; mentres o frío permanece. Por iso pensei en comezar o ano facendo un eloxio de algo, aínda que só sexa para animarnos. E cavilando ben, poucas cousas hai dignas de maior eloxio có periódico. Porque se a súa lectura se converteu, como dixo Hegel, na imprescindible pregaria matutina do home moderno, podelo facer tomando un café tranquilamente nun bar ou nunha cafetería constitúe un dos praceres máis xenuínos da nosa civilización. Non obstante, este pracer podería estar en perigo de extinción.
Que son malos tempos para os medios impresos é unha evidencia. A cantos mozos vemos lendo un periódico? Non digamos mercándoo. Incluso os menos novos se están acostumando a ler todo a través das pantallas dos ordenadores, teléfonos ou tabletas. Por que? Porque seica é gratis! Pero deberíamos saber que nada hai de balde neste mundo, e que pagar,  deixouno escrito Pla, constitúe o acto máis importante da vida. Pasa que hoxe, de tanto fixarnos no que custan as cousas esquecémonos a miúdo do que valen, ata que as perdemos. E ese é o caso do periódico, que vale moitísimo máis do que custa, pero que non é nin debe ser gratis.
Mantense totalmente viva aquela frase do presidente Jefferson que, un pouco retocada, dicía: “prefiro uns periódicos sen democracia a unha democracia sen periódicos”; porque, en efecto, resulta impensable un sistema que mereza o nome de democrático sen un prensa libre e plural. Non obstante, conforme os cidadáns van renunciando a mercar os periódicos, estes van desaparecendo ou caendo nas mans das grandes corporacións e dos poderosos grupos multinacionais cuxos fins nada teñen que ver cunha información independente, libre e veraz.
Aínda así, a pesar de que un mundo cheo de pantallas lembra moito o universo orwelliano do Gran Irmán, non se trata de loitar contra o progreso, nin de negar os grandes beneficios que trouxo internet, especificamente no mundo da información. Non, os medios seguirán desenvolvendo os seus contidos na rede, como debe ser, pero a sociedade debería impedir a desaparición dos periódicos impresos. Cómo? Mercándoos! De xeito semellante mantemos as cafeterías, aínda sabendo que sae máis barato tomar o café na casa. Resultaría moi interesante profundar na importancia dos periódicos e dos cafés no trunfo do estado liberal e na consolidación das democracias. Porque a popularización da prensa sucedeu en paralelo á dos cafés, nas décadas centrais do XIX, cando a xente acudía a este ámbito para ler os periódicos dado o alto prezo que tiñan. Logo, coa incorporación da publicidade e das novelas por entregas produciuse unha sensible rebaixa nos prezos e un espectacular aumento das tiradas, pero as cafeterías seguiron sendo un punto esencial de lectura dos periódicos. E así ata hoxe, cando non debería haber unha cafetería con menos de tres ou catro periódicos a disposición dos clientes.
Permítanme unha reflexión final. Internet favorece a especialización nas materias do gusto do internauta, e así atopamos, e ata tememos, a xente que sabe a intemerata de fútbol, de viños, de fotografía... No periódico, pola contra, vemos algo de todo, incluso do que non nos atrae especialmente, pero ó que tamén lle damos unha ollada de cando en vez; e iso é moi importante... En última instancia, a cultura, igual cá vida, non consiste en ir escollendo só o que máis nos gusta. E iso explícase moi ben cun periódico.

Artigo publicado no diario La Región o venres 9 de xaneiro do 2015


lunes, 5 de enero de 2015

Rajoy ou o optimismo

Por entrada de año nuevo,
gozaremos de alegría…
Reises populares

En Por que ler os clásicos, Italo Calvino define un clásico coma “un libro que nunca termina de dicir o que ten que dicir”. E dentro da selección dos que, como clásicos, comenta está o Cándido de Voltaire, escrito en 1759, o libro que me veu á cabeza escoitando o outro día a Rajoy, cando facía análise da situación do país e proclamaba as súas optimistas expectativas para este ano que entra. Porque hai un persoeiro na obra de Voltaire, o filósofo Pangloos, que lle cadra como anel ó dedo á figura do noso presidente, mentres o de Cándido estaría ben representado polo conxunto de españois convencidos polo discurso presidencial.
Pangloss, que fora o preceptor de Cándido no castelo onde este se criara, explicaba de xeito admirable que non existe efecto sen causa, que todo sucede para ben e que vivimos no mellor dos mundos posibles, cousas que o pequeno Cándido entendera perfectamente. Pero un fatídico día, un Cándido xa adolescente era descuberto experimentando certos exercicios físicos coa filla dos condes, uns exercicios que desde detrás dunhas silveiras el mesmo lle vira realizar con grande entusiasmo ó seu preceptor cunha criada do castelo, e por razón das causas e dos efectos Cándido foi expulsado do castelo de xeito fulminante, quedando así exposto á vida dos mortais que vivían de fóra das murallas. Desde ese momento as desgrazas e as miserias perseguirían de xeito inmisericorde a Cándido, quen, convertido en xoguete do destino, se vería arrastrado a un periplo vertixinoso por un mundo esencialmente perverso. Foi así que, a pesar da grande fe que sempre tivera nas ensinanzas do mestre, cando alguén lle preguntou que era o optimismo, Cándido contestou apesarado: “É o empeño que poñen algúns en soster que todo é magnífico cando todo é pésimo”. Pero resulta evidente que a resposta de Cándido houbera sido outra se non o tiveran expulsado do castelo; nese caso é probable que nunca houbera dubidado das doutrinas de Pangloss. 
Na situación actual fálase moito da crise e das súas consecuencias, pero son moitos os que aínda a observan desde dentro do castelo. Son os Cándidos que escoitan intramuros as leccións do preceptor Rajoy; os mesmos que observan con cara apenada as torturas que se lle infrinxen ós expulsados, pero que no fondo, respectuosos coas doutrinas recibidas,  están convencidos de que todos estes sufrimentos experimentados en corpo alleo, e máis que veñan, son necesarios e polo ben de todos. Teñen fe en que, co tempo, os proscritos volverán e todos poderemos  desfrutar do benestar de antano; de tódolos xeitos, mentres isto non sucede, cóidanse moito de botar un pe fóra das murallas… En contraposición, fóra da fortaleza, cansos de que mallen neles, reina un gran desánimo e renégase das leccións do preceptor. Ninguén cre que este sexa o mellor dos mundos posibles nin tampouco que poidan volver a gozar do benestar de antano. Se acaso crese que as contadas chamadas que reciben desde dentro teñen como único fin a explotación, e que sexan eles os que paguen as exorbitadas débedas contraídas en anos de nefasta e corrupta administración… Aquí, extramuros, obsérvase tamén certa división, entre uns que pretenden organizarse para gañar vontades e facerse coa gobernanza do castelo, e outros que seguen a un tal Cacambo, un enxeñeiro que xa ten traballado de camareiro, de sancristán, de varredor e de non sei cantos oficios máis, e que di que “cando un mundo nos nega o que buscamos, hai que probar noutro”.
En suma, que uns falan do necesario optimismo e outros das razóns do pesimismo, pero a clave está no lado do muro onde te atopes. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 2 de xaneiro do 2015