miércoles, 25 de febrero de 2015

Seu Méndez

A vida está chea de casualidades. Hai un par de semanas encabezaba o meu artigo cunha cita de Julio Llamazares, tomada da súa novela La lluvia amarilla, o relato do despoboamento contado a través da vida do último habitante de Ainelle, unha aldea dos Pirineos; e estes días os medios de comunicación falan da presentación da última obra de Llamazares, Distintas formas de mirar el agua, na que conta o drama existencial dos que naceron en pobos hoxe asolagados, cal é o seu caso, por ter nacido en Vegamián (León), cuxas ruínas dormen debaixo das augas do embalse do Porma. Para Borges, os grandes temas da literatura eran apenas uns poucos, repetidos dun ou doutro xeito polas sucesivas xeracións. Un destes temas atópase na Odisea: o da común necesidade do regreso á terra natal, plasmado por Homero no retorno de Ulises a Ítaca; unha empresa en última instancia imposible, porque a terra que un deixou tan só existe na memoria. É o mesmo tema sobre o que escribe Llamazares, novela tras novela; e o mesmo sobre o que escribiría eu, se soubera. 
A seu Méndez, ou sexa, ó señor Méndez, porque “seu” é unha forma respectuosa de tratamento do portugués brasileiro, equivalente a “senhor”, coñecino no Salvador da Bahía no verán do 86. Era o home da "sinha" Fidalia, unha filla do meu tío Frutos, un emigrado con fortuna de quen eu recibira, como única herdanza tanxible, este nome tan pouco común. Nunha marabillosa tarde de conversa, nunha casa da Pituba, desde onde se vía a praia de Itapoá, me contou seu Méndez un soño, un soño que se lle repetira durante vinte anos, os que pasaran desde a súa chegada á Bahía, de mozo novo e pouco despois da guerra, ata o primeiro reencontro con España, ou mellor con Castropol, a súa Ítaca, a finais dos cincuenta. Naquel soño sempre aparecía a mesma secuencia: a dunha noite tibia de principios do verán  na que el vía ás súas dúas irmás contando contos, falando e rindo,  mentres trafegaban pola cociña, situada na planta baixa da súa casiña de Castropol. El miraba todo isto desde fóra, a través da fiestra que daba á rúa, sempre aberta por este tempo, pero nin el lles podía falar nin elas o podían ver…
Así, cando seu Méndez regresou por primeira vez a España, escolleu aquel tempo de principios do verán do soño; e non foi directo a Castropol, hospedouse en Ribadeo, e á noitiña cruzou a ría na barca. Logo, andou sen rumbo polas rúas de Castropol, ata que o apetito as deixou baleiras. Foi entón cando, medio escondido tras dunha árbore, se puxo enfronte da fiestra da cociña da súa casa: e alí  estaban as súas irmás, debullando uns guisantes, rindo e contando contos, como el sempre as soñara … E aquela noite en Castropol, tras daquela árbore, contoume, chorou de felicidade coma nunca máis choraría… O común anhelo de retorno á terra natal! Que será o que o alimenta?... Tal vez a van ilusión de atopar a fonte dos infantís mananciais de onde brotan as risas máis puras?
A principios daquel verán do 86, Butragueño fixéralle catro goles a Dinamarca, en Querétaro; e algúns días despois, polo San Pedro, morrera o meu tío Serafín, moi cerca dos mananciais da infancia. Naquela tardiña bahiana da Pituba, coas luces de Itapoá xa prendidas, falei diso con seu Méndez, que coñecera e tratara ó tío Serafín na Bahía; e lembro ben o que me dixera: «que gran sorte a dos que poden morrer na terra que os viu nacer!»... Hai algúns anos souben do falecemento de seu Méndez, en Salvador, lonxe de Castropol. Imaxinei que morrera vendo o vello soño: as dúas irmás debullando guisantes na cociña, rindo e contando contos, coma sempre; e el, por fóra daquela fiestra aberta ós soños, derramando agora unha soa lágrima, de tristeza.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 21 de febreiro do 2015



lunes, 16 de febrero de 2015

Tempo de entroido


Chegou o tempo de entroido, de noites xeadeiras, mañás frías e tardes claras e diáfanas; de ceos tan luminosos e cambiantes que ben merecerían dun Van Ruisdael que os perpetuase. De lonxe, os cotos  brancos,  do Faro, de San Mamede, de Manzaneda, mandan esa gurriana lavada pola neve que curta as mans dos podadores e obriga ó paseante a embufandarse. De cerca, os mil regatos, cargados coas augas máis limpas e cristalinas do ano, espellan sobre o fondo aurífero toda a fermosura destes días azuis e de sol de infancia que inspiraran no poeta o seu último verso. 
Tempo de mimosas, que cos seus ramos de florciñas amarelas dan unha cor xuvenil ás paisaxes e perfuman este tempo alegre, estimulando a imaxinación e os ensoños propios do carnaval. Din que un baño en auga con infusión de mimosa desfai calquera feitizo ou maldición que nos posúa; e que en Italia, polo San Valentín, un santo moi entroideiro, coma Santa Águeda, os mozos ofrécenlle ás mozas un ramo de mimosas, símbolo da mocidade e da fermosura. Tamén é o tempo das comidas fortes: dos cocidos e do lacón con grelos, sempre acompañados con viños tintos de corpo e grao; e das sobremesas con filloas e orellas de frade, molladas cun chato de licor café ou de herbas.
Pero o entroido é sobre todo o tempo das máscaras. Porque se no carnaval se mesturan as pegadas de distintas celebracións e crenzas ancestrais, a máis forte é, sen dúbida, a de consideralo un tempo de transgresión, fóra do tempo ordinario do resto do ano, que conleva  unha transubstanciación pública da personalidade que a máscara facilita.  Hoxe o carnaval, oficializado, subvencionado e domesticado, tense transformado en gran medida nun artigo máis de consumo da sociedade do espectáculo, unha simple diversión na que o espectador non pasa de ser un observador pasivo e o participante  semella máis aprendiz de titiriteiro ou membro dunha banda de majorettes ca máscara de entroido; e todo movido polo único fin que agora move o mundo: o beneficio. Pero aínda así, o entroido non perdeu de todo o seu carácter transgresor, tan necesario nestes tempos que corren. En O crime de Lord Arthur Savile, Oscar Wilde reflexionaba sobre o destino do home, e dicía que se os actores eran, en xeral, xente bastante ditosa, era porque podían escoller entre a representación tráxica e a cómica, entre a dor e a diversión; pero que na vida real infinidade de homes e mulleres víanse obrigados a representar papeis para os que non estaban preparados, e concluía: «o mundo é un teatro, pero a obra ten un reparto deplorable». E isto nunca foi tan certo coma agora. Pensemos no noso país, no que centos de miles de mozos se prepararon duro para ser profesores, enxeñeiros, arquitectos, avogados, economistas, historiadores… e agora andan sen saber que facer nin o que vai ser deles, sobrevivindo no mellor dos casos como comerciais mal pagados nalgunha empresa nacional ou como simples kitchen porter en calquera restaurante de Londres, Edimburgo, París, Berlín… Imaxino unha gran comparsa de mozos, poñamos cen mil, traídos de todos eses lugares do mundo onde malviven, percorrendo os entroidos das nosas vilas e cidades, disfrazados  do que pretendían ser na vida e cuns carteliños indicando o que na realidade son: sería o entroido máis transgresor da historia. Porque o verdadeiro obxectivo da máscara non é a ocultación, senón a exhibición da verdade velada como contraposición á falsidade cotiá... Pero claro, as verdades enxebres, lonxe de facer graza, adoitan resultar indixestas cando nos sentimos concernidos. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 13 de febreiro do 2015

martes, 10 de febrero de 2015

Casas abertas


Caerán poco a poco,
sin ningún orden cierto,
sin ninguna esperanza…
J. Llamazares

Deixou escrito Castelao que «o galego quer unha casa de seu, independente, con catro fachadas e asentada nun outeiro». Trátase dun anhelo moi vello, que simplemente reflicte unha historia chea de necesidades na que os galegos raramente fomos donos das nosas casas. A casa, igual cá terra que traballaban os nosos devanceiros, era maiormente un ben aforado por unha renda a unha institución eclesiástica ou a un señor, e iso mantívose así ata finais do século XIX, principios do XX. Ademais, o desfrute íase partindo coas sucesivas herdanzas, xeración tras xeración; co que, a pesar de pequenas ampliacións nos predios e de que algún herdeiro conseguira construír unha casa nova, en xeral vivíase dun xeito apertado, no que era común a convivencia das familias nucleares, de pais e fillos, con avós, cuñados, sobriños, tíos, etc. De aí a pervivencia no subconsciente dos galegos desa aspiración secular a poder gozar da propiedade plena dunha casa. 
Esa historia explica por que cando os galegos saíron polo mundo e fixeron uns cartiños, no primeiro que pensaron foi en construír unha casa, cánto máis grande e fachendosa mellor. Por iso, cando un forasteiro visita Galicia por primeira vez sempre queda asombrado das casas que ve nas aldeas, ás veces verdadeiras mansións. Non obstante, metidos nese afán constructivo, desatado co diñeiro da emigración, esquecemos algo importante: que as casas duran máis cós donos. Ata hai pouco, en Galicia, a casa sempre fora unha institución familiar, que sobrepasaba con moito o intervalo vital do seu promotor, e servía ás xeracións seguintes; pero iso rematou nos anos sesenta coa emigración masiva da xente nova e co inicio do fin da Galicia rural. Poucos se decataron nese momento que se pechaba un ciclo de mil anos no que os clans familiares permaneceran, alomenos en parte, vivindo na contorna dos seus lugares de orixe, e, en moitos casos, ocupando as mesmas casas durante séculos; tal ignorancia é a que explica en gran medida a febre constructiva e restauradora de casas nas aldeas durante as tres últimas décadas. Porque debiamos ter sabido que non só de casas vive o home.  Agora, unha boa parte do país  está en extinción e non produce máis ca vellos, pero está cheo de casas: baleiras. Unha das poucas cousas nas que Ourense está á cabeza de Galicia, Galicia á cabeza de España, España á cabeza de Europa, e Europa á cabeza do Mundo, é no número de vivendas baleiras. As estatísticas din que son máis do 40% na provincia, o que significa que nas aldeas son máis do 70% ou o 80%.
Coñezo ben as tristes xeografías das casas pechadas, das ausencias infinitas, das paredes derruídas, dos tellados vencidos, das fiestras dislocadas, das cubas esmagadas, das ferramentas enferruxadas, das bonecas mutiladas. Tódolos días ando entre elas. Tamén sei das soidades dos últimos: dos seus medos, do seu cotián convivir cos fantasmas do pasado, da súa convicción de que todo foi inútil… do fácil que pode ser tolear asolagados no espeso silencio da ruína e do abandono…
Asisto a un enterro. Moito frío, dous autocares coase baleiros e media ducia de veciños: os que quedan. Á saída, un amigo cura, no adro, conta da visita pastoral dun bispo a unha parroquia, no Ribeiro e non hai moito. O bispo estaba tan admirado da nobreza e da abundancia do casarío coma do minguado da comitiva que o recibía, así que preguntou: a maioría destas casas estarán pechadas? Pois non, contestou un veciño, estanlle case todas abertas, pero por arriba… 

Artigo publicado no diario La Región o sábado 7 de febreiro do 2015.

jueves, 5 de febrero de 2015

Haxiografía


A haxiografía, do grego haxio ‘santo’ e grafos ‘escritura’, trata do relato da vida dos santos. E a min gústanme estas lecturas. Coller a Lenda Dourada de Xacobe da Vorágine, escrita a mediados do século XIII, e repasar a vida dalgún santiño á beira do  lume é un dos meus xeitos preferidos de acometer as noites do inverno. Ocorre tamén que sempre me apetece escribir sobre isto cando se acerca o San Blas, que é o meu santo protector, como xa contei noutra ocasión. A algúns isto da vida dos santos parécelle cousa de beatas, e hai que perdoar a súa ignorancia; lonxe diso, os relatos haxiográficos están no cerne da nosa cultura. Tanto é así que o ciclo histórico ó que pertencemos ábrese en Galicia hai aproximadamente mil anos arredor da parroquia rural -a que aínda Castelao consideraba “unha das máis punxentes características da nosa Terra”-, e tal institución sempre aparece encomendada a un santo patrón. Pode que ese ciclo histórico estea dando os seus últimos estertores, pero o que queira entender a historia e a cultura de Galicia non pode prescindir dos humildes santiños labregos, que era como cariñosamente lles chamaba Otero Pedrayo.
Cos santos, o Cristianismo utilizou a mesma idea dos heroes da mitoloxía clásica. O fin era someter ó home o mundo natural –dos bosques, das fontes, dos astros-, que era o obxecto de veneración das relixións máis antigas. Coma os heroes, os santos sobresaíron pola súa vida exemplar, pero sobre todo pola súa morte –por iso os primeiros foron os mártires-, e non sendo inmortais non caían no esquecemento coma os demais; despois de mortos debíaselle culto por considerar que influían positivamente sobre os vivos, neste caso como intercesores ante Deus. Dese xeito, arredor dos santos, igual ca ocorrera antes cos heroes clásicos, foise construíndo na Idade Media un relato de ficción, dotado dun contido entre relixioso e didáctico, que é o obxecto da haxiografía. Así, se Héctor, Aquiles, Ulises, ... foron os heroes clásicos;  San Pedro, San Pablo, Carlomagno, ... ocuparon o seu lugar na mitoloxía cristián. Só en Galicia, arredor dun cento e medio destes santos ou heroes cristiáns levan un milenio no padroado das nosas parroquias: imaxinen ata que punto a mitoloxía dos santos non estará impresa no noso xeito de vida e no mundo das nosas crenzas.
Pero o mundo cambiou moito nestes últimos anos. As antigas mitoloxías xa non valen para esta época lóxico-científica. Aínda nos serven ós que nacemos hai máis de medio século, pero apenas ós máis mozos. É outro grave problema que afronta a xente nova; porque todos precisamos contarnos historias sinxelas que nos poñan de acordo co mundo no que vivimos e que sirvan para harmonizar as nosas vidas. E neste momento os mozos carecen delas, porque non todos se van poñer a ler a Thomas Man, a Joyce ou a Orwell, nin, por suposto, van volver á misa nin ó rosario. O individualismo, a violencia, tamén a corrupción, son síntomas dun mundo descrido e desmitoloxizado, pero o establecemento dunha mitoloxía é un proceso lento, que non parece posible acompasar co ritmo acelerado de cambio da sociedade científica.
 Pouco antes do seu falecemento en 1987, preguntáronlle a Joseph Campbell, o gran mitólogo estadounidense, que vía no futuro. El contestou que non o sabía, pero que sempre que chega o fin dunha época e o comezo doutra, un período de tremenda dor e de grandes turbulencias sacude o mundo. E lembraba un poema de Yeats, A Segunda Chegada: “Xirando e xirando no remuíño que medra/ non consigue o falcón escoitar ó falcoeiro;/ todo se desfai, e o centro cede…/Ós mellores fáltalles convicción, e os peores/ aparecen exultantes de paixón”.

Artigo publicado no diario La Región o venres 30 de xaneiro do 2015