jueves, 26 de mayo de 2016

O labirinto español


Gerald Brenan (1894-1987) foi un dos últimos viaxeiros románticos e máximo expoñente dun xénero literario asociado, o consistente en escribir sobre un país alleo ó de nacemento.  Brenan era inglés, aínda que nado en Malta, onde estivera destinado o seu pai como militar do exército británico. Despois de participar como oficial na I Guerra Mundial,  Gerald decidiu cumprir o seu soño: ser escritor; e con esa idea, e cargado de libros, viaxou a España en 1919, buscando un lugar tranquilo onde poder ler, escribir e camiñar. Logo de cruzar toda a Península, desde A Coruña ata Granada, acabou atopando o lugar que buscaba nunha remota aldea das Alpujarras granadinas: Yegen. Alí viviu e conviviu coas humildes xentes do lugar durante case quince anos. Logo, entre 1935 e 1936, afincado en  Málaga –onde agora repousan os seus restos-, asistiu horrorizado ó estalido da Guerra Civil.
 Froito desa experiencia foi unha das súas obras máis coñecidas, O Labirinto Español, editada en inglés en 1943; logo, en 1962, sairía a edición en castelán de Ruedo Ibérico, a editorial fundada en París por exiliados españois. E podería ser pertinente recuperar a memoria deste libro, dado o especial momento político que atravesa o país. 
 O Labirinto Español é un lúcido ensaio histórico que vai en busca da raíz dos problemas que levaron a España á Guerra Civil, pero está cheo de interesantes observacións filosóficas e psicolóxicas sobre o carácter hispano, observacións que tratan de explicar o por que daquel tráxico colapso da convivencia: non era fácil entender como aquela xente, tan encantadora e admirable no trato, caera de repente nunha espiral de conflictividade que desembocaría en horrendo baño de sangue. 
 Para comezar, observaba Brenan, España sempre fora un país difícil de gobernar, “incluso nas mellores épocas”. E esa dificultade, ó seu modo de ver, viña da excesiva forza que aquí tiña o sentimento rexional e municipal: “España é o país da «patria chica»… Un conxunto de pequenas repúblicas, hostís ou indiferentes entre si, agrupadas nunha federación de escasa cohesión”. Hai períodos, dicía, nos que estes pequenos centros se animan por unha idea ou sentimento común, e entón o país experimenta espectaculares épocas douradas capaces de asombrar ó mundo; pero en canto decae ese impulso orixinario, as pequenas repúblicas divídense e volven á súa existencia separada e egoísta. Resulta admirable, escribía Brenan, a forza e a independencia do carácter español, a integridade emotiva e a elocuencia das súas xentes, pero tamén a súa crónica indisciplina; aprézase así unha intensa vida política, que semella ser herdeira dunha mestura da antiga cidade-estado grega, da tribo árabe e do municipio medieval, ocupando a tertulia dos cafés o lugar do ágora. Tales caracteres convertían ó pobo español nun dos máis vigorosos e humanos de toda Europa, pero tamén nun dos máis ineficaces. Porque, ademais, a diferenza do que observaba noutros países europeos, faltaba en España o respecto ó Estado: “En España, nin un só partido abrigou nunca tal sentimento… Para a maior parte dos españois, o goberno é simplemente a camarilla de políticos que conseguiron ocupar o poder...”. Aínda que tamén xustificaba esa opinión, alimentada pola tradicional “incapacidade das clases dirixentes para gobernar o país honradamente”…
 Por sorte, a situación actual de España, tanto no económico coma no político, dista moito da que Brenan coñecera. Non obstante, a problemática de fondo, se nos fixamos, segue a ser esencialmente a mesma … Por iso a lectura ou a relectura do libro de Brenan resulta tan recomendable.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 22 de maio do 2016


jueves, 19 de mayo de 2016

Selección Galega


O próximo venres a Selección Galega de fútbol enfróntase a Venezuela. É o primeiro partido que xoga despois dun longo paréntese de oito anos. Hai que lembrar que a Selección Galega de fútbol nacera nos anos vinte do século pasado para participar na Copa Príncipe de Asturias, un campionato interrexional do que Galicia foi subcampiona na tempada 1922/23. Nos anos trinta aínda celebrou algún amigable, pero desapareceu coma tódalas seleccións semellantes co estalido da Guerra Civil e a instauración do franquismo.
O seu rexurdimento produciuse no 2005, co goberno bipartito, cando o BNG, responsable de Cultura da Xunta, recuperou a antiga iniciativa. Así, o 29 de decembro dese ano, en Santiago, reapareceu a Selección Galega, fronte a Uruguai, nun partido histórico que Galicia gañou por 3-2. No 2006 enfrontaríase a Ecuador (1-1), no 2007 a Camerún (1-1) e no 2008 a Irán (3-2). Despois, a retirada de apoio económico por parte do goberno de Feijóo fixo naufragar o proxecto. Pero agora da man da Federación Galega parece que emerxe de novo. Ogallá se consolide.
 Estiven repasando a lista de convocados para este partido e paréceme que Galicia ten unha selección notable, capaz de competir con calquera outra, incluídas as seleccións autonómicas. Porque o certo é que, aínda recoñecendo o atractivo dos partidos contra seleccións estranxeiras, moitos desfrutaríamos máis vendo xogar a Galicia contra Cataluña, o País Vasco, Andalucía, Asturias,… 
 Cando eu era neno todos sabiamos a aliñación da Selección Galega: Pazos na portería; Cortizo, Santamaría e Reija na defensa; Martín Esperanza e Pais na media; Ufarte, Amancio, Marcelino, Suárez e Pepe na dianteira. Pazos, de Cambados, fora porteiro do Atlético de Madrid e xogaba no Elche. Cortizo, de Ribadavia, era o defensa dereito do Zaragoza. Santamaría, central do Real Madrid, nacera no Uruguai, pero os pais eran de Ribadavia, e por esa razón permitíraselle xogar na Selección Española despois de ser internacional con Uruguay. Reija, de Lugo, era o defensa esquerdo do Zaragoza e un dos campións de Europa con España no 64. Martín Esperanza, de Verín, xogaba de medio no Pontevedra do “Hai que roelo”; e Pais, de Padrón, xogaba no Zaragoza. A dianteira era practicamente a da Selección Española. Todo o mundo se lembra de Ufarte, do Atlético de Madrid; de Amancio, do Real Madrid, o xogador galego máis mítico xunto con Suárez; de Marcelino, dianteiro centro do Zaragoza, autor do famoso gol a Rusia na final do 64, e de Suárez, do Inter, o único español que gañou un Balón de Ouro. Pero quen máis sorprendía na aliñación era Pepe, a quen poucos coñecían. Era un fillo de galegos de Verín que nacera no Brasil e que xogaba no Santos e na Selección Brasileira como compañeiro de Pelé. Falaba Pepe nunha entrevista dun partido Santos-Botafogo, no ano 59, na Coruña, nun Teresa Herrera: dun lado Pelé e Pepe, do outro Didí e Garrincha; fora un partido memorable que gañara o Santos por 4-1, con tres goles de Pepe e un de Pelé; pero na memoria de Pepe quedara, sobre todo, que un gran número de familiares e de xente de Verín fora ó partido para coñecelo: debeu ser aí cando foi seleccionado por Galicia…
 Como é sabido, aquela selección ideal, a mellor da historia de Galicia, nunca xogou ningún partido; pero mantense viva na memoria e sempre venceu nas imaxinadas confrontacións coas seleccións do resto de España... O venres estarei atento ó partido con Venezuela, e desfrutarei se resulta un éxito e Galicia trunfa. Pero lembrarei algo que escribía Proust, relativo ó inútil que resulta buscar nas cousas reais o encanto das soñadas... Por iso a oda está diante do drama.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 15 de maio do 2016


O Santos gañador do Teresa Herrera de 1959. Pepe, xunto a Pelé, é ó segundo pola esquerda na fila dianteira, 


martes, 10 de mayo de 2016

Paxaros


Os habitantes do campo temos moitas desvantaxes respecto dos da cidade, pero mantemos algunhas vantaxes. Unha das máis importantes, ó meu ver, é a conservación do contacto coa natureza, mestra fundamental da vida. E isto tamén se nota na creación literaria, porque os autores dos que máis se aprende case nunca perderon a relación co medio natural. Pensemos por exemplo en Pla, en Delibes ou en Otero Pedrayo: a obra do primeiro non se explicaría sen a súa vivencia do Ampurdán; tampouco a do segundo sen o seu íntimo contacto co rural de Castela, e menos a de Otero se ignoramos que o centro da súa mirada sobre Galicia estaba no pazo de Trasalba. Ademais, en épocas convulsas, unha ollada á natureza axuda a recompoñer equilibrios perdidos.
  E pola entrada da primavera sempre hai un elemento da paisaxe que chama a miña atención especialmente: os paxaros. Talvez porque tanto a casa petrucial de San Clodio coma a familiar do Carballiño constitúen observatorios privilexiados sobre as amenas ribeiras do Avia e do Arenteiro, que son lugares predilectos para estas aves; pero tamén porque neste tempo é cando máis se fan notar cos seus cantos e recantos.
Compráceme observar os paxaros. E paréceme que, con respecto a hai corenta ou cincuenta anos, diminuíron moito os gorrións, que antes tiñan a maioría absoluta neste reino, e case desapareceron os verderolos, tan abundantes antano. Tamén minguou a poboación de cirrios –un ceo azul non acada a máxima fermosura sen cirrios voando-, e a de rulas. E hai anos que non vexo vichelocregos, que tanto nos gustaban ós nenos, polo seu áxil voo e pola vistosa cor amarela do seu corpo. Non obstante, aumentaron moito os merlos, corvos e miñatos, e digo isto sen segundas. Pero dun lugar a outro hai diferenzas: no Carballiño abundan as pegas, e en San Clodio (a nove quilómetros) apenas se ven, cando antes eran moi comúns (os herbicidas?); pero o contrario sucede coas anduriñas. Nas beiras do Avia e do Arenteiro é fácil ver a lavandeira real, o merlo rieiro e ata o fermosísimo martín peixeiro, especies todas propias de augas limpas. E pola miña finca pasan a miúdo pombos, tordos, estorniños, lavandeiras, xílgaros, piscos, petos reais e ata algún gaio, amén doutras especies que non identifico. Tamén me visita con frecuencia o meu preferido, que é o ferreiro rabirrubio, un paxariño solitario do que me namora o xeito tan elegante que ten de mover o seu rabo arpado. O ano pasado incluso tiven pousado nunha claudieira ó esquivo cuco, ó que este ano oín cantar tarde, xa entrado abril, e con menos forza ca outros anos.
  Pero, por que merecen tanta atención os paxaros? Porque neles compleméntanse dúas poéticas esenciais: a do voo e a do canto. Na primeira, o paxaro representa o voo da nosa imaxinación; e a verdadeira atracción, apunta Bachelard, non vén tanto da fermosura dos paxaros coma da beleza intrínseca do voo. Aspiramos  atravesar o espazo coa lixeireza do paxaro, e dese xeito o voo pasa a ser un centro dos nosos soños. O voo onírico convértese así nun estado de felicidade, de voluptuosidade do puro, que descoñece a traxedia; por iso, só se voa en soños cando se é feliz. A segunda poética, a do canto, vén de que todas as efusións cantoras que esperta a primavera nacen do amor na súa forma máis primitiva e pura, co fin principal da conservación da especie. Como di Pla, “a conservar a especie vaise cantando”… E o caso é que agora cántase pouco, e a demografía vai como vai. Os paxaros sempre foron os máis aplicados niso; por esa razón os cantos melodiosos do reiseñor, do malvís ou do xílgaro, simbolizan a invitación ó amor… Cantemos entón.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de maio do 2016.

martes, 3 de mayo de 2016

Cervantes: cuarto centenario


Estamos no cuarto centenario de Cervantes e hai queixas pola escasa relevancia das celebracións en España, sobre todo ó comparalas coas organizadas en Inglaterra na honra de Shakespeare, quen, como sabemos, faleceu na mesma data: 23 de abril de 1616. Pero polo menos conmemórase, porque en 1916 un decreto de Romanones suspendera tódolos actos previstos na honra de Cervantes; xustificárase a decisión no estado de guerra que vivía Europa, pero Inglaterra estaba inmersa nela e mantivo as homenaxes a Shakespeare. E nin que dicir ten que tampouco se celebraron honras en 1716 nin en 1816, porque este tipo de celebracións son posteriores: viñeron da man do nacionalismo. Considérase que foi o centenario do nacemento de Schiller, celebrado en Alemaña en 1859, a primeira conmemoración dun escritor como heroe nacional; en 1880 sería Portugal quen conmemoraría o terceiro centenario de Camoes, e España, por non ser menos, celebraría en 1881 o segundo de Calderón de la Barca. 
  Pero o caso de Cervantes era distinto. Para comezar, o seu Quijote non foi apreciado academicamente como obra xenial en España ata ben entrado o século XIX. Ben sabido é que Lope de Vega escribira que non coñecía poeta «tan malo como Cervantes, ni tan necio que alabe a don Quijote», e que o Padre Feijoo nin sequera mencionaba a Cervantes no seu ensaio “Glorias de España”. De feito, a valoración do Quijote como clásico viría de fóra, sobre todo de Inglaterra, onde merecera os maiores eloxios de Thomas Percy, de Samuel Johnson ou de Laurence Sterne en pleno século XVIII, cando aquí poucos recoñecían o seu mérito, e os que o facían corrían o risco de ser acusados de antipatriotas por deixar en peor lugar a Lope e a Calderón. 
  Serían os desastres de Cuba e Filipinas de 1898, co golpe que significaron para o orgullo patrio, os que levarían ós escritores do 98 a proclamar a superioridade da relixión e das creacións artísticas sobre a ciencia. E nese esquema nacionalista, de matiz antieuropeo e antimoderno, o Quijote, vista a admiración que espertaba fóra, serviu de bálsamo para as derrotas: eles terían a ciencia -¡Que invente ellos!, dicía Unamuno-, pero nós tiñamos unha novela que ningún outro país fora capaz de crear. Foi así como o Quijote pasou a converterse na “Biblia nacional de la religión patriótica de España”, en palabras do mesmo Unamuno. E foi así tamén como, fronte á tradicional celebración do pasamento do autor, optouse por conmemorar o terceiro centenario da publicación da primeira parte da novela, en 1905, centrando o protagonismo na obra e deixando nun segundo plano ó autor, conseguindo así que o Quijote se aproximase a esas produccións anónimas que, como o romanceiro ou o dereito consuetudinario, parecían expresar mellor o carácter da nación. Sería Ortega o primeiro en rebelarse contra a interpretación romántica e nacionalista do Quijote, denunciando a marxinación do autor respecto da obra; pero foi Américo Castro quen verdadeiramente deixou en evidencia as interpretacións reductoras, desentrañando a realidade conflictiva que sutilmente reflicte a obra, realidade marcada pola intolerancia e a represión na que se desenvolve a vida  de Cervantes debido á súa condición de cristián novo. 
  O tema do Quijote, dicía Américo Castro, non é outro cá «dificultade mesma de existir […] a expresión da conciencia de estar vivindo en perenne conflicto»… Trátase do conflicto eterno que se desata entre quen está decidido a ser quen é  –«Yo sé quién soy!»- e os que se empeñan en que non o sexa… E de aí a universalidade e a intemporalidade da magna e inesgotable obra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de maio do 2016.