sábado, 25 de marzo de 2017

A esquerda no labirinto

Son moitos os que se preguntan que lle pasa á esquerda e como explicar os seus pobres resultados. Pensemos que en 2016 os partidos socialdemócratas perderon 12 das 18 eleccións que se celebraron en Europa. E está o trunfo de Trump en EE UU, culminando a continua perda de peso do Partido Demócrata –versión “light” de socialdemocracia- en favor do Republicano, que xa controla tódalas institucións importantes do país. Esta semana mesmo, en Holanda, o Partido Socialdemócrata, primeiro ata 2002 e segundo desde entón, acaba de caer a un irrelevante sétimo posto.
Na prensa resulta habitual atopar análises locais e simplistas deste complexo proceso, cando debería saberse que ningún asunto complicado admite explicacións fáciles. Poderíamos dicir que nos atopamos diante dun problema “de libro” en sentido estrito, e dicir, dos que, para saber algo, un debe tomarse a molestia de ler algún libro: non basta con asimilar a opinión do columnista afín. Como consecuencia diso, e da miña ignorancia, non esperen descubrir aquí as causas da entrada, nin moito menos as vías de saída do labirinto no que se atopa a esquerda neste momento. Tan só pretendo, se mo permiten, indagar na raíz do problema, coa idea de que das ramas e das follas xa sabemos bastante.
E sobre a natureza desa raíz estou cos que apuntan a algo fundamental: ó cambio no paradigma socio-político producido nos últimos corenta anos.  Porque ata os anos setenta ese paradigma –entendido como conxunto de ideas dominantes- estivo do lado da esquerda: na universidade todo o mundo falaba do marxismo e do socialismo, a loita obreira apoiada nuns sindicatos fortes conseguía grandes avances nas condicións dos traballadores, a sociedade progresaba na igualdade e as institucións occidentais crían que a estratexia de potenciar o benestar era a apropiada para conter a utopía comunista. Mentres, a dereita estaba temerosa e recluída, agardando unha nova oportunidade. E esta presentóuselle trala crise do petróleo dos setenta e os problemas que tiveron os países avanzados para manter o estado de benestar. Foron Thatcher e Reagan os que emprenderon a revolución conservadora: decretaron a sobredimensión do Estado e, fronte a utopía fracasada da economía planificada, promoveron a simétrica dos mercados desregulados e o abandono do benestar como estratexia, pois xa era evidente a descomposición da Unión Soviética. Pero ese primeiro contraataque resultou rudo, e por iso tivo un alcance limitado. Non obstante, desde entón ata agora, a dereita soubo suavizar o discurso e adaptalo ó novo paradigma, consistente na crenza absoluta no progreso persoal ilimitado e en deixar de lado calquera interese pola liberación política, a xustiza social ou a acción colectiva. Para iso, a “neodereita” preséntase cunha faciana amable e moderna, e a través do consumo opulento, da diversión das masas e das novas tecnoloxías promete benestar e felicidade para todos, aínda que os seus intereses sexan os mesmos; é o que Rafaelle Simone denomina o “Monstro Amable”. E fronte a iso, os ideais da esquerda tradicional, nun mundo gastador e consumista, semellan trasnoitados e carentes de atractivo. Esa é a verdadeira raíz do problema, e o resto –fragmentacións, divisións internas, liderados febles, ...- son complicacións provocadas pola debilidade do paciente.

Non obstante, unha socialdemocracia honesta é contrapeso necesario do liberalismo. Porque, como dicía Tony Judt, “co tempo, o libre mercado convértese no seu peor inimigo”. Así o demostra esta crise que non rematou e os  seus violentos efectos en forma de inestabilidade, desigualdade crecente, populismo, nacionalismo e xenofobia.  


Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de marzo do 2017

sábado, 18 de marzo de 2017

Pontes do Avia


Ponte de Pazos
De entre os exercicios da escola hai un que lembro especialmente. Tratábase da realización dun debuxo artístico da Ponte San Clodio. Antes de iso, don Lucio, o noso mestre, acostumaba amosarnos algúns que fixeran alumnos de antano. E sempre recordo o fermosos que me parecían aqueles debuxos. Talvez desa experiencia veña o meu especial interese polas pontes. De feito, entre as investigacións históricas que máis satisfacción me levan dado están as das pontes, sobre todo as relacionadas coas do Avia: as miñas pontes da infancia.
Tres son as grandes pontes do Avia: a de Ribadavia, a de San Clodio e a de Pazos; e a todas lles teño dedicado bastante do meu “ocio estudoso”, dito isto no sentido “erasmián”  da expresión. A de Ribadavia é a máis antiga: temos noticias dela desde principios do século XII, cando aparece referida como “Ponte do Burgo”; e a pesar das reformas posteriores, incluídas as desafortunadas do século XX, é un exemplo precioso de gran ponte medieval: a súa vista desde augas arriba, co barrio xudeu ó fondo e a torre de San Francisco á esquerda, continua sendo a postal máis típica de Ribadavia. A de San Clodio, cos seus tres grandes arcos, foi obra do mosteiro homónimo promovida polo abade Rodrigo de San Xes, bispo de Laodicea, a finais do século XV, e segue a considerarse marabilla artística da época. A de Pazos, que se supoñía medieval, é na realidade unha ponte do século XVIII, impulsada e pagada polos veciños de Lebosende, que tivo como mestre de obras a Carlos de Rivas, natural de San Salvador de Xirazga, na Terra de Montes; o seu arco maior, o único que perdura, é unha das ruínas máis fermosas e evocadoras de Galicia. Estas tres grandes pontes monumentais, todas anteriores a 1800 e repartidas en pouco máis de dez quilómetros de conca, constitúen un caso único en Galicia e unha das leccións máis claras sobre a importancia que acadou o Ribeiro de Avia no Antigo Réxime.

Ponte de Ribadavia
Pero hai outras dúas pontes importantes no Avia, as dúas do último cuarto do XIX: a ponte de ferro de Ribadavia, de estilo Eiffel, na liña de ferrocarril Ourense-Vigo, e a magnífica ponte de pedra da Esperela, construída cando se modificou o trazado orixinal da estrada Ribadavia-O Carballiño para facilitar o paso desta vía por Leiro, na que foron mestres canteiros os irmáns Cerviño, José e Pedro, de Aguasantas (Cotobade), primos do famoso escultor José Cerviño, artífice de obras tan admiradas como o cruceiro de Hío, a torre da igrexa de Beariz ou algúns pasos da Semana Santa de Cangas.
Tampouco podo esquecerme de dúas pontes máis sinxelas pero non exentas de encanto: a Ponte das Poldras e a Pasarela, as dúas en Leiro. A primeira é unha monumental ponte de poldras de trece piares que une o Campo da Feira de Leiro co Salgueiral de San Clodio, nunha paisaxe bucólica de gran beleza; foi construída arredor de 1850 para enlazar Leiro coa daquela nova estrada Ribadavia-O Carballiño, que cruzaba o Avia pola Ponte San Clodio e non pasaba por Leiro. A segunda é unha ponte peonil colgante que foi construída pouco despois do Cámping, a mediados dos sesenta, para facilitar o paso do centro de Leiro ó propio Cámping e zona de baños do Misieiro.

Desde os anos setenta ata agora construíronse seis pontes máis  sobre o Avia, aproveitando o invento do formigón pretensado, pero esquecendo algo fundamental: que nas pontes a dimensión estética resulta esencial, non basta con atender á funcionalidade. Como consecuencia, eses novos viaductos resultan vulgares. Tamén hai un par de pasarelas novas... Pero só as vellas pontes do Avia merecen a dedicatoria dun dos versos máis sublimes de J. Keats: «A thing of beauty is a joy for ever». Unha cousa fermosa é un gozo para sempre.

Ponte San Clodio

Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de marzo do 2017

domingo, 12 de marzo de 2017

Pontes


Comezou bravo o mes de febreiro que vén de rematar. Pero logo chegaron eses “barruntos de primavera”, que tanto lle gustaban a Delibes, cargados coa súa luz madura e doce. E a xente, coma cada ano, saíu ós camiños soleados, ó paseo apracible e á parola amigable.
Neses anuncios da primavera é cando máis me comprace achegarme ós ríos para contemplar o paso das augas desde as pontes. Porque non existen augas máis puras, nin máis claras, nin máis cristalinas cás primaverais. A observación do seu curso tamén pode realizarse en paisaxes exentas de pontes, pero non é o mesmo: as pontes introducen un elemento cultural coase imprescindible na boa contemplación.
Temos a sorte inmensa de vivir nun país de fermosos ríos e con fermosas pontes. Cunqueiro, que bautizara a Galicia como o “país dos mil ríos” e que tiña entre as súas aspiracións máis firmes a de ser “pastor de ríos”, tamén era un gran admirador das pontes: «Habrá que hacer en su día el catálogo y elogio de las puentes de nuestros ríos [...] Bajo ellas pasan aprendiendo mesura y geometría»... E eu adoro esta lección cunqueirana das pontes: non basta coa fermosura enxebre do natural, tamén o natural precisa modelarse mediante a aprendizaxe da mesura e da xeometría!  Si; “nuestra vida son los ríos...”, pero a cultura póñena as pontes.
Sabían da importancia das pontes os nosos devanceiros. Na Idade Media, as pontes eran consideradas obras boas e meritorias, sendo moitas as persoas que incluían mandas nos seus testamentos para contribuír con tan loables empresas: «Mando aa ponte de Poul se se fezer, e V aa do Arinteyro, se se fezer [...]. Mando aa ponte d´Ourense XX soldos», rezaba, por exemplo, o testamento dun tal Pedro Peláez de Vilar do ano 1292. E aquí hai que destacar o importante papel que xogou a Igrexa, demostrado tamén polas obras de santos coma Santo Domingo da Calzada ou San Xoán de Ortega, promotores de pontes fundamentais do Camiño de Santiago, ou, máis relacionado con nós, San Pedro Telmo, patrón de Tui, que habitou por un tempo en Ribadavia, a quen a tradición atribúe a construción das pontes de Ribadavia e de Castrelo, o mesmo que, talvez con máis fundamento, a da Ramallosa, sobre o Miñor.
En todo caso, non cabe dúbida do impulso civilizador das pontes: Pontevedra, Ponteareas, Ponteceso, Pontedeume, Pontedeva, Ponterriza, Ponte Barxas, Ponte Mandrás, Ponte Navea, ..., Ponte San Clodio. Medio país naceu a carón delas. Incluso podemos dicir o mesmo da cidade de Ourense, porque, con independencia da existencia de poboamentos anteriores, a cidade como tal, segundo defendía a miúdo Ferro Couselo, debe a súa existencia e posterior crecemento á construción romana da Ponte. Por algo as pontes seguen considerándose paradigma da obra pública. Ás veces ata penso que se alguén quere coñecer un país, pode comezar pola observación e estudo das súas pontes. Nelas atopará  un compendio da súa historia e da evolución do gusto artístico das súas xentes, gusto que, como resulta evidente, non sempre foi a mellor...
 «Habrá que hacer en su día el catálogo y elogio de las puentes de nuestros ríos». E o catálogo pódese dicir que está feito, pero o eloxio non tanto: basta ver o estado de moitas delas. Otero Espasandín, o poeta de Cerdedo que nunca volveu do exilio,  fixo o eloxio poético das pontes do seu Lerez nativo; un eloxio fermosísimo, cargado da lírica melancolía do desterrado: «¡Quezáis un día, pontes da miña infancia,// volva a escoitar o merlo á vosa veira!..».
Case todos en Galicia, país de longos exilios, externos e internos, levamos as pontes da infancia prendidas na memoria... As miñas son as do Avia, pero delas escribirei outro día. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de marzo do 2017

domingo, 5 de marzo de 2017

O Estado Cultural


O Estado Cultural” é o título dun controvertido libro do intelectual francés Marc Fumaroli publicado en 1991 (ed. en castelán, 2007), pero que mantén a día de hoxe o mesmo interese ca cando saíu do prelo. Comeza lembrando algo bastante ignorado: que o primeiro Ministerio de Cultura do mundo democrático non apareceu ata 1959, na Francia de De Gaulle. A carteira fora para André Malraux, figura mítica da cultura francesa do segundo terzo do século XX e gran escritor, quen estableceu por decreto a obriga do Estado de facer a Cultura accesible para todos. A iniciativa resultaba encomiable, pero escondía algúns perigos para a cultura democrática.
Fíxase Fumaroli en que cando o Estado se converte no principal administrador da Cultura prodúcese a súa uniformización –á baixa- e queda sometida ó control público, que aproveita para cargala da ideoloxía oficial e volvela inocua para o poder. A Cultura, di Fumaroli, pasa así a ser «outro nome da propaganda».  En sintonía, deuse unha ampliación do campo semántico da palabra, que foi pasando daquel orixinal da “cultura animi” de Cicerón, referido ás actividades do espírito que procuran a elevación da natureza humana, a outro onde “todo é cultura”, mesmo a barbarie. Mentres, as preferencias do Estado, nese todo cultural, fóronse centrando nas actividades de ocio: na diversión das masas, moito máis rendible politicamente cá promoción do estudo e do traballo serios. Facilitouse así o establecemento do que Adorno e Horkheimer chamaron a “pseudocultura”, que crea a ilusión de ser culto sen apenas esforzo. De aí o neoburgués paradigmático, ó que Fumaroli denomina ironicamente “Homo otiosus et peregrinator”, definíndoo como aquel que «entra docilmente nos itinerarios marcados polas Arcadias do Ocio sabiamente organizadas». «É para eses zombies para quen traballan as máquinas culturais»: imaxinen a que montaron os que vivían de alimentar tales máquinas ó ler estas cousas! Porque outra das características do “Estado Cultural” é a de ser subvencionado: «Fálase da democratización da cultura, pero o que realmente sucede é que privilexia e protexe a un pequeno sector subvencionado no que se confunden funcionarios e artistas».
Todo o ensaio de Fumaroli está referido a Francia, pero o modelo, como calquera pode comprender, resulta plenamente aplicable a outros países, entre eles a España, que sempre seguiu os modelos culturais do país veciño con certo retraso. Aquí, o primeiro Ministerio de Cultura é de 1977, de cando Suárez; e foi o resultado da mutación da antiga “Secretaría General del Movimiento” da ditadura, ministerio do que Suárez fora titular, incorporando funcións de “Educación y Descanso”, a organización do sindicato vertical franquista que se ocupaba da distracción dos traballadores. Ata niso se observa coincidencia co modelo de Fumaroli, que sitúa a raíz do “Estado Cultural”, tan defendido e impulsado logo pola esquerda, na mesmísima “Kulturkampf” da Prusia de Bismarck, precursora dos departamentos de cultura popular da Italia de Mussolini e da Alemaña de Hitler, e tamén da Francia de Petain.
Fumaroli céntrase na política de Estado, pero sinalando que «do mesmo xeito que Galileo postulara a pluralidade de mundos, non hai vila nin rexión de Francia que non teña hoxe o seu propio sistema solar cultural»... Tampouco aquí queda autonomía, nin deputación nin concello, por pequeno que sexa, que non teña o seu sistema cultural administrando a mesma medicina anestesiante... E ningún tempo mellor ca este do Entroido para comprobalo.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de febreiro do 2017