miércoles, 31 de mayo de 2017

Vilanova dos Infantes


A raíz do artigo que escribín sobre o Leboreiro, preguntábame un amigo lector polo nome de Vilanova dos Infantes. Contábame que un coñecido seu, natural das terras de Celanova, dixéralle que o nome verdadeiro era Vilanova das Infantas e quería saber a miña opinión ó respecto. E foi o caso que a celebración da Romaría Raigame nesa fermosísima vila fíxome lembrar a cuestión, e pensar que podía  telo suficiente interese para dedicarlle esta columna.
Non serán moitos os que saiban deste dilema toponímico, pero coido que entre as xentes da comarca de Celanova son maioría os que leron ou escoitaron que o nome propio da vila é Vilanova das Infantas, e non o oficial Vilanova dos Infantes. Non obstante, talvez sexan menos os que se pararon a pensar como foi posible un cambio de tal magnitude. Porque, alguén imaxina que Vilar de Rei pasase a ser Vilar da Raíña ou que Arcos da Condesa rematase sendo Arcos do Conde? Non parece fácil.
Como é sabido, San Rosendo, fundador do Mosteiro de Celanova, era fillo dun matrimonio da alta nobreza galaica, o formado polo condes don Gutier e dona Ilduara, que tiñan o pazo familiar en “Vilanova”, sen complemento de ningún tipo: así consta na escritura de doazón que, no ano 927, lle fai o rei de Galicia, Sancho Ordóñez, da veciña vila de Vilar, que sería onde Rosendo fundaría poucos anos despois o celebre Mosteiro. Polo tanto, Vilanova é o nome orixinal da vila, e así aparece de forma repetida na documentación medieval.  Pero, desde principios do século XV, o nome comeza a figurar cun complemento que, curiosamente, non sempre é o mesmo, pois atopamos: “das Infantas”, “das Infantes” e “dos Infantes”, cun claro predominio dos dous primeiros. Esta rara confusión tería a súa orixe, ó meu parecer, nunha cuestión puramente gramatical.
Vexamos. O latín “infans, infantis” era común para o masculino e o feminino, e así pasou ó galego e ó castelán, linguas nas que “infante” valía  para os dous xéneros, sendo “a infante” o feminino e “o infante” o masculino. O mesmo pasa, por exemplo, con “conserxe”. Pero  moitas destas palabras acabaron contando con voz propia para o feminino, algunhas desde hai moitos séculos, coma “infanta”, e outras tan recentemente coma “xuíza”, que se incorporou hai menos de trinta anos. Para o  que nos ocupa, resulta moi instrutivo o que escribía Nebrija na súa Gramática de 1492, cando se refería ós distintos  xéneros: «Común de dos es aquel con que se ayuntan estos dos artículos “el”, “la”, como “el infante”, “la infante” [...].». É dicir, a finais do século XV Nebrija aínda non recoñecía a forma feminina “infanta” para o castelán, a pesar de que xa se  viña documentando desde bastante antes no caso concreto de fillas de Rei, pero debía consideralo unha incorrección. E o mesmo pasaría no galego; de feito, as “Infantas” do complemento de Vilanova están entre os primeiros rexistros da forma feminina en galego. En resumo, a maioría dos autores que escribiron sobre isto afirman que o nome xenuíno da vila é “Vilanova das Infantas”, pero eu matizaría e diría “Vilanova das Infantes”. Pero sen quitarlle lexitimidade a “Vilanova dos Infantes”, un nome que resultaría da posterior evolución por apreciación popular dunha aparente falta de concordancia entre o artigo e o nome. Mentres, polo xa dito, dubido que algunha vez estivera implantado na fala o nome de “Vilanova das Infantas”. 
Agora preguntaranse algúns pola identidade desas Infantes. A historia certifica un mosteiro feminino na propia Vilanova, fundado pola Condesa Ilduara. E a tradición conta que no tal mosteiro estiveron dúas fillas de Afonso X “O Sabio”, que serían as “Infantes” do nome...  Pero eu aí xa non me meto.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de maio do 2017.

sábado, 20 de mayo de 2017

Primarias

Pensaba escribir esta semana sobre as rosas, porque as de maio son as primeiras e as máis fermosas. Ó meu xardín chegaron co mes, as brancas,  as máis antigas e nobres segundo a mitoloxía grega; pero as vermellas, primeiras na tradición xermánica, xas vira eu no Ribeiro dúas semanas antes. Non obstante, as xeadas tardías, a nube negra de corrupción que asombra España ou os números da declaración da renda son circunstancias que, sumadas ás inquedanzas da esfera privada, deixan pouco espazo para a contemplación estética e sentimental da raíña de maio, que non é outra cá rosa. Talvez a felicidade plena consista en poder contemplar as rosas de maio sen máis preocupación cá de gozar da elegancia das súas formas,  da pureza das súas cores e da finura da súa fragrancia. Pero a realidade imponse, e como antepoño eu o “docere” ó “delectare”, decido escribir sobre outra rosa: a do PSOE. Unha rosa que este país precisaría fresca e vigorosa e que hoxe  semella débil e mucha.
Porque o panorama que presenta o PSOE diante das primarias é dramático. E se teño poucas dubidas de que houbo e hai forzas importantes que traballaron e traballan desde o lado escuro para dificultar unha nova chegada ó poder da esquerda, teño moitas menos de que boa parte da culpa do lamentable estado no que se atopa o PSOE, líder tradicional desa esquerda, reside nos seus propios dirixentes. Neste senso, converterse en abandeirado das primarias e presentalas como proba irrefutable da existencia de democracia interna nun partido puido ser un dos maiores erros dos últimos anos.
Para comezar, a experiencia de primarias no PSOE ten sido calamitosa: desde o desastre da bicefalia Borrell/Almunia a que conduciron as primeiras, en 1998, á fractura que provocaron as de 2014, cando Pedro Sánchez se impuxo a Madina. Porque as primarias, en ausencia de medidas que afonden na transparencia e na democracia interna, en vez de sela panacea salvadora da debilitada credibilidade dos partidos, acaban converténdose nun campo de batalla onde os potenciais votantes observan con estupor como as diversas faccións do partido se aniquilan entre si. Ademais, debería saberse que a democracia representativa non é menos democracia cá directa; ó contrario, constitúe o fundamento principal das democracias contemporáneas, aínda que concordemos con Bobbio na necesidade de complementar a democracia representativa coa directa.  É por iso que a elección de cargos ou de candidatos por vía congresual pode resultar tan ou tan pouco democrática coma por vía de primarias. Porque o importante non son as primarias –en bastantes países europeos que nos dan cen mil voltas en calidade democrática apenas se realizan-, senón que o funcionamento dos partidos se democratice e a súa transparencia aumente. Pero nin o PP nin o PSOE están pola labor; de aí que sigamos esperando por unha lei de partidos equiparable ás das democracias europeas máis avanzadas: iso si que sería loitar contra a corrupción.
En España, sabémolo todos, os partidos de goberno convértense en axencias principais de colocación nos territorios correspondentes. E son eses beneficiados dos partidos os que acaban conformando a masa fundamental da  militancia. Polo tanto, cando votan, defenden antes que nada os propios intereses de permanencia nos seus cargos ou nos seus traballos. Como é natural, a batalla campal desátase cando, por perda de poder, hai pouco que repartir: o que lle pasa agora o PSOE. Mentres, os candidatos a elixir e as políticas a aplicar pasan a ser algo secundario. Así, non resulta raro que os líderes elixidos pola militancia fracasen logo estrepitosamente diante do electorado. Atención.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 14 de maio do 2017

Homo Multimillonarius

Se me preguntasen pola creación cultural que mellor reflicte o espírito desta época, eu non diría nin a literatura, nin o cine, nin a pintura, … Diría a publicidade. Ó meu ver, en ningunha outra obra creativa resulta tan importante acertar coas verdadeiras crenzas, mitos, instintos, valores e intereses do común da xente. É certo que as mensaxes publicitarias poden ser falsas –de feito, raramente son veraces-, pero para que resulten eficaces deben dirixirse ó auténtico espírito dos consumidores, especie á que todos pertencemos desde o momento en que todo se converteu en mercancía.
Pero, dentro dese vasto mundo, permítanme que me centre nun dos grupos de anuncios que ultimamente vén ocupando máis tempo publicitario: o dos xogos de cartos con premios en metálico, fundamentalmente loterías e apostas. Ata hai corenta anos este tipo de xogos limitábanse á quiniela e á lotería, o Estado tiña o seu monopolio e en xeral os premios eran modestos, de xeito que tan só raramente producían verdadeiros millonarios; mentres, eran relativamente frecuentes os casos nos que sacaban a alguén dun apuro. Pero agora ambos xogos están en decadencia, especialmente a quiniela: tiveron que ceder fronte a outros nos que os premios son maiores, aínda que o número de agraciados se reducise considerablemente. Trátase dunha proba manifesta de como a cultura desta época ten potenciado a natural cobiza humana e de como “forrarse” pasou a ser un dos soños máis comúns da xente, todo en liña cunha sociedade que é cada vez máis individualista e menos solidaria. Por iso cada día, da mañá á noite, os cidadáns somos bombardeados con mensaxes que falan de que “non temos soños baratos”, dos “grandes” problemas da vida dos millonarios ou de como cada semana nace un novo “homo multimillonarius”. E a todo isto, promovido con total descaro desde a esfera pública, teríamos que engadirlle a publicidade sen trabas que as grandes empresas do sector fan das apostas e dos xogos online, especialmente cando os eventos deportivos, que son os que máis audiencia convocan e cando a proporción de nenos e mozos –presas fáciles para este tipo de publicidade- é maior. Baste dicir que a maioría dos clubs de fútbol están patrocinados por algunha multinacional do xogo, e que moitas figuras deportivas, coma Cristiano, Neymar ou Nadal, se teñen prestado para este tipo publicidade.
Os xogos de cartos estiveron mal vistos tradicionalmente, e o cristianismo sempre os condenou, pero non tanto polo que teñen de xogo coma polos perigos persoais e as lacras sociais que conlevan. Tales xogos e apostas animan ós pobres e ás persoas con dificultades a gastar o diñeiro que non teñen coa esperanza –totalmente irracional- de facerse ricos, mentres os que se valen ben ou xa son ricos, aínda que gasten bastante máis, non experimentan perdas apreciables. Na realidade, as loterías e as apostas –amén de grandes negocios- son impostos camuflados totalmente regresivos, que axudan ós gobernos a evitar o impopular aumento dos tributos recoñecidos como tales. Pero o realmente obsceno é que sexan entes públicos os que, aproveitándose das dificultades dos máis menesterosos e explotando os instintos máis baixos da xente, acudan á publicidade máis agresiva  deste tipo de xogos, o mesmo que os gobernos permitan que a transmisión de eventos deportivos se converta nunha caza desapiadada de posibles adictos ó xogo,  provocando que moita xente se precipite na espiral das débedas e das patoloxías da adición ó xogo. De momento, España xa é o cuarto país do mundo onde máis se xoga, o número de ludópatas pasa do medio millón, e o sector de idades que máis medra está entre 18 e 25 anos. Seguimos progresando. Hagan juego señores!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de maio do 2017

martes, 2 de mayo de 2017

Antonio Eiras Roel


No medio dun asombroso silencio do mundo da cultura, máis alá das obrigadas notas oficiais e  dun par de breves periodísticos, vén de deixarnos unha das figuras máis relevantes da intelectualidade galega do último medio século: Antonio Eiras Roel. Baste dicir que boa parte do relato histórico de Galicia que se ensina nos nosos institutos e nas nosas universidades está relacionado, dun xeito ou doutro, co maxisterio deste eminente profesor, catedrático de Historia Moderna. En última instancia, foi el o principal artífice da substitución da vella historia lendaria e narrativa que imperou en Galicia ata mediados do século pasado, pola que viña practicando en Francia a Escola dos Annales, creada por M. Bloch e L. Febvre a finais dos anos vinte. Tal cambio supuxo pasar daquela historia tradicional, onde semellaba que no mundo só houbera reis, papas, militares e guerras, a outra máis centrada en descubrir como vivira a xente nas diferentes épocas; e para iso precisábase da análise científica e rigorosa de fontes ata entón pouco exploradas: censos, libros de contas, protocolos notariais, etc.  Nese senso, a organización por Eiras Roel das I Xornadas de Metodoloxía Histórica Aplicada, celebradas en 1973 en Compostela, coa presenza de E. Labrouse, cabeza visible daquela de Annales e pai da historia cuantitativa e da introdución da estatística neste tipo de investigacións, marcou a definitiva incorporación da historiografía española á “revolución metodolóxica” que se espallaba desde Francia.
Máis alá dos seus traballos sobre a metodoloxía e as fontes –tamén fundou o Arquivo Histórico Universitario de Santiago-, case todo o que sabemos da historia da Galicia moderna, apenas estudada antes dos setenta, a pesar de constituír o fundamento histórico principal da Galicia contemporánea, mana da obra de Eiras Roel e da dos seus discípulos –porque se debe salientar que foi un dos principais creadores de escola dentro da Universidade de Santiago: Ramón Villares, Pegerto Saavedra, Ofelia Rey ou Mª Carmen Saavedra son só algúns dos brillantes historiadores en activo que formou-. A historia rural de Galicia, a demografía histórica, ou a emigración (era fillo de emigrantes galegos e nacera en Bos Aires en 1931) foron algúns dos temas que máis o ocuparon. Mención especial merece o seu interese polo estudo da Galicia institucional do Antigo Réxime, centrándose sobre todo no réxime señorial e nas Xuntas do Reino de Galicia, apartado este último no que dirixiu a edición de quince tomos das súas Actas por parte da Xunta. Un traballo que, por certo, entusiasmaba a Fraga, quen vía nas Xuntas o xerme da autonomía de Galicia. O empeño de Eiras nesta edición talvez explique a súa forzada aceptación en 1999 do cargo honorífico de Cronista Oficial do Reino de Galicia, que lle ofrecera o propio Fraga, pero que na práctica case nunca exerceu, pois o mundo deste home, que consideraba a Facultade de Filosofía e Letras de Santiago a súa verdadeira “patria espiritual”, era o académico.
Sei por alumnos seus que era persoa seria, pouco dada a confundir a ciencia e a docencia co espectáculo –algo que agora se leva tanto-, o que lle deu certa sona de home distante e introvertido; pero todos os que o trataron salientan a súa gran humanidade. Contábame un deses antigos alumnos como nun curso de terceiro ciclo solicitara de “don Antonio” poder retrasar a entrega dun traballo, por estar preparando unha oposición: «- prepare usted la oposición, que ahora es lo primeiro; yo le califico con sobresaliente y después ya me presentará el trabajo cuando pueda; porque estoy seguro que lo hará con el mismo rigor que si no estuviese calificado.». Resposta exemplar, do sabio e do home.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 30 de abril do 2017.