viernes, 28 de julio de 2017

Vagabundear

Permítanme que titule o último artigo desta temporada coma unha canción de Serrat: Vagabundear, aquela que con aire de zamba arxentina comezaba: «Harto ya de estar harto, ya me cansé/ De preguntar al mundo por qué y por qué/ La rosa de los vientos me ha de ayudar/  Desde ahora vais a verme vagabundear/ Entre el cielo y el mar, vagabundear...». Porque estamos de vacacións, e tomo un descanso. A escritura crea adición, e na práctica do columnismo, aínda que sexa como diletante, un corre o perigo de acabar vendo a vida en forma de artigos, o que non desexo en absoluto.
E chegadas as vacacións parece obrigado exercer de turista, pero xa saben o que penso do “homo turisticus et peregrinator”, así que trato de practicar ese oficio o menos posible. Porque, a pesar de que tal cousa poida considerarse herexía na Galicia actual, declaro a miña escasa simpatía polo turismo de masas. Non obstante, considero positivo o cambio de aires, e gústame viaxar e que a xente viaxe, sobre todo cando é nova; porque a viaxe é unha das formas principais de descubrimento e aprendizaxe. Moitos pensan que viaxe e turismo son sinónimos, pero voulles lembrar algo que dicía o meu admirado Josep Pla, coñecedor de medio mundo: «He viajado muchísimo, pero nunca fui un turista». Ata tal punto fuxía Pla dos turistas que o seu medio de transporte preferido eran os petroleiros, e iso que apenas o deixaban fumar neles.
Tamén hai quen pensa que a calidade dunha viaxe ten que ver coa distancia percorrida. Contra isto escribiu Pla dous libros deliciosos nos anos corenta: Viaje a pie e Viaje en autobús. En ámbolos dous recolle  impresións de viaxes a voo de galiña polo seu Empordà natal, e conclúe que ningunha viaxe pode ofrecer tanto interese coma a que leva a descubrir o país propio. E como autobuses locais apenas quedan, centrareime no primeiro libro, que  vén a dicirnos que se un quere coñecer o seu país, unha curta viaxe a pe por algunha das súas comarcas pode ser unha das formas máis doadas e eficaces de logralo. Trataríase simplemente de ir paseando de lugar en lugar e de ir falando coa xente. A pausada velocidade do camiñante resulta óptima para descubrir a fermosura das paisaxes, e na charla coa xente desvélase a maneira de ser máis auténtica e real dun pobo. Evidentemente, as impresións de Pla, tanto no retrato das paisaxes coma no da xente, refírense ó Empordà, e xusto a aqueles difíciles anos da posguerra marcados pola escaseza. Pero sorprende ver como a idiosincrasia do payés catalán pode resultar tan  semellante á do campesiño galego, e o retrato social ben podería reflectir unha realidade moi parecida á nosa dos anos cincuenta, e incluso de principios dos sesenta.
Pero o motivo principal de contarlles todo isto era que talvez esta opción da viaxe a pe, tan barata coma formativa, puidera ter certo interese de última hora para algún lector despistado que aínda non sabe que vai facer no seu tempo de vacacións. Claro que é probable que este tipo de viaxe non se adapte a todo tipo de persoas. En concreto, penso que non é viaxe para mozos, senón para «cuando uno ya está curado de la petulancia de creer que sabe algo de las cosas y busca en los demás lo que le falta y necesita». Ademais, convén advertir que esta viaxe non lle vai facer gañar ningún prestixio entre familiares e amigos, máis ben é probable que comecen a catalogalo coma un tipo raro.
En fin. Deixo aquí a idea e voume como comecei, co Vagabundear de Serrat. «Como un cometa de caña y de papel/ me iré tras una nube pa´ serle fiel/ A los montes, los ríos, el sol y el mar/ A ellos que me enseñaron el verbo amar...»: que ben está todo isto!   

Sexan felices: vagabundeen libremente. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 23 de xullo do 2017.







sábado, 22 de julio de 2017

O tío Serafín


Na publicación de homenaxe a Alonso Montero editada polo Instituto de Estudios Carballiñeses no 2015 figuraba un artigo do latinista Ferro Ruibal, académico da Galega, no que definía un interesante concepto: o dos “mestres gratuítos”.  Corresponderíalle tal título a aqueles que, sen formar parte dos claustros de profesores que nos deron aulas, tiveron non obstante unha influencia determinante na nosa formación intelectual e humana. Explicaba Ferro Ruibal que o concepto non era seu, que o aprendera de Filgueira Valverde, quen tamén tería acuñado un nome para os discípulos de tales profesores: o de “alumnos ventureiros”.
Fagan memoria e verán como pronto se lembrarán de algúns dos seus mestres gratuítos. Reflexionen e decataranse de como parte do que que realmente son deriva da influencia de tales mestres. Pero non é obrigado que fosen catedráticos nin titulados universitarios, tan só persoas coa suficiente xenerosidade como para regalarnos parte do seu tempo e facernos beneficiarios dalgún maxisterio seu que nos resultou atractivo. Porque non sempre o apego por determinadas disciplinas nace dos profesores oficiais; ademais, na vida hai materias importantísimas que non figuran nos plans de estudos e nas que os profesores máis influentes adoitan carecer de diplomas acreditativos.
No meu caso, o mestre gratuíto máis importante que tiven foi Serafín González Díaz: o tío Serafín. Os seus estudos reducíanse ós primarios en San Clodio e a uns de comercio en Salvador da Baía, no Brasil, a onde emigrara para atoparse cun irmán e de onde regresara ó pouco por cuestións de saúde, a principios dos  anos trinta e con dúas maletas cargadas de libros como única fortuna.
No silencio dunha xordeira prematura o tío Serafín fórase convertendo en lector exquisito e profundo, e foi el quen me fixo descubrir e amar desde rapaz a literatura e a historia, incluídas aquelas partes das dúas que no franquismo permanecían ocultas para a maioría dos españois. Por el, con apenas dezaoito anos, xa tiña lido eu cousas de Américo Castro, de Sánchez Albornoz, de Azaña, de Castelao, de Aranguren, de Ortega, de Julián Marías ou de Jorge Amado, por citar só algúns dos seus autores favoritos. E nos enormes petos do seu barojiano abrigo sempre había recortes de periódico gardados para min: de García Sabell, de Augusto Assía, de Chao Rego, de Haro Tecglen, de Miret Magdalena, de Ruíz Giménez.
O tío Serafín fora un dos moitos españois que padecera a historia, simplemente por amar o coñecemento, a xustiza e a liberdade. Acusado de ter organizado unha asociación cultural en San Clodio, tachada de esquerdista polas forzas reaccionarias, foi encarcerado ó pouco de estalar o Movemento. Despois de percorrer as prisións de media España, de Ribadavia a Tolosa, pasando por  Oseira e Ourense, un intercambio entre presos dos dous bandos levouno a Cataluña, onde viviría toda a segunda parte da guerra ata a definitiva derrota da República. Logo virían as penurias do exilio e dos campos de concentración en Francia. E por último, o regreso a España.
O tío Serafín finou hai agora trinta e un anos, e sempre me lembro del por este tempo. Contábame que fora o vinte de xullo do 36, día da Santa Margarita en Berán, cando os mozos falanxistas xa non se xuntaran co resto da mocidade na festa. Uns días despois asaltaran a súa casa de noite e levárano preso. Cando volvera, no verán do 40, a acollida oficial consistira nunha salvaxe malleira no cuartel da garda civil de Leiro.
Si, contra o anxo da desmemoria, convén lembrar que España non sempre foi o país liberal e democrático que agora parece ser. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 16 de xullo do 2017.

domingo, 16 de julio de 2017

Escoller carreira

Sempre foi difícil escoller carreira, salvo para os afortunados que por vocación ou pragmatismo xa saben de antemán a que queren facer e obteñen as notas que llo permiten. E resulta natural a preocupación e o desacougo que embargan ós estudantes diante dunha decisión tan transcendente e complicada, con frecuencia a primeira importante que teñen  que tomar.
Non coñezo regra máxica algunha que permita acertar coa carreira axeitada. E entendo que ninguén mellor có propio estudante para ir descubrindo, nos anos de estudo previos, onde aniñan as súas potencialidades e talentos e onde as súas limitacións e torpezas, máis alá incluso das notas obtidas: porque tan enganoso pode resultar un sobresaínte xeneroso coma un suficiente rigoroso. O que sempre resulta positivo é que os estudantes dispoñan de información suficiente sobre as características das diferentes vías que se lle abren ó emprender o traballoso camiño universitario. Pero dispor desa información nunca foi fácil.
Un podería pensar que agora, con internet, isto xa non debería ser problema. Non obstante, sucede xusto o contrario. Así que tratarei de explicar este aparente contrasentido, con razón de ser nun feito moi concreto: o exceso de oferta de graos universitarios que se dá en España, fundamentalmente desde a implantación  do Plan Bolonia.
Cando eu comecei a estudar na Universidade (1973) a decisión limitábase a escoller entre medicina, dereito, farmacia, veterinaria, unhas poucas carreiras de ciencias, unhas poucas de letras e unhas poucas enxeñerías, coa facilidade engadida de que o primeiro curso das de ciencias e das enxeñerías era común para todas as especialidades -de aí o seu nome de “selectivo”-, o que permitía poder afinar na selección no paso ó segundo curso. Ademais, un traslado resultaba facilísimo ó ser comúns os plans de estudo nas diferentes universidades españolas. Pero todo iso foise co vento: do principio de autonomía.
Hoxe existen cerca de tres mil (si, 3.000) graos universitarios en España e máis de cincocentos (si, 500) dobres graos. Por poñer un exemplo do que isto supón: un alumno que teña decidido estudar unha enxeñaría,  aínda debe decidir entre unha oferta duns mil (si, 1.000) graos. E isto resulta totalmente inabarcable, por moito internet que teñamos. Certo que bastantes deses graos repítense entre as diferentes universidades,  pero hai que saber que agora un mesmo nome non significa igual plan de estudos, e que un traslado dunha universidade a outra pode supoñer ter que facer medía carreira máis: porque aquí tamén se practican as barreiras proteccionistas.
Que se esconde detrás desta exuberancia flatulenta de graos universitarios? Poderán ler vostedes tratados sobre todo isto, sobre a complexidade tecnolóxica do mundo actual, sobre a necesidade de especialización, etcétera, etcétera.  Todo fume. Só hai unha razón verdadeira: a transformación do ensino universitario español nun gran negocio (con beneficiarios sempre privados: incluso nas universidades públicas) que se alimenta da desesperación das familias diante do incerto futuro dos fillos. De aí o que xa se coñece como “burbulla universitaria española”.
Un par de exemplos: primeiro, Francia, con vinte millóns de habitantes máis ca nós, ten catro facultades de veterinaria, España ten trece; segundo, unha universidade técnica tan prestixiosa coma a de Múnich presenta oito portas de entrada, unha equivalente española como a Politécnica de Barcelona trinta e oito... O de sempre: negocio privado e saqueo do público. Pero é o que hai e de nada vale queixarse, así que escollan ou axuden a escoller o mellor que saiban.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 9 de xullo do 2017.

lunes, 10 de julio de 2017

A aldea durminte

Poucas veces se presentou o verán dun xeito tan brusco e violento coma este ano. As altas temperaturas que rozaron e ata superaron os corenta graos, aínda antes de chegar ó solsticio, son máis propias de xullo, ou incluso de agosto, ca de mediados de xuño. O mesmo cabe dicir do quecer das casas, resultado da imposibilidade de disipar na noite toda a calor acumulada durante o día e que tan difícil fai a conciliación do soño nocturno. Así, fomos moitos os que en vez de deitarnos á hora de costume saímos a balcóns e azoteas para buscar unha miga do pouco fresco que corría. E puido ser o monótono, ronco e tristeiro croar das ras que chegaba a min desde o Arenteiro, que se impoñía sen compaixón sobre o canto máis harmonioso pero igual de monótono dos grilos, o que transportou o meu pensamento ás noites de verán de antano no meu Ribeiro natal.
Lembro aquelas noites como temperadas, raras veces como de bochorno, a diferenza dos días, nos que o normal era unha calor abafante que só se mitigaba convenientemente con frecuentes, frescos e purificadores baños nas beatíficas augas daquel Avia de antes da construción do encoro de Albarellos.  Eran as noites de tomar o fresco, cando a xente saía en masa ás rúas, ós quinteiros, ás fontes ou ás prazas, para vivir de xeito colectivo estas singularidades climáticas propias do tempo. Por un lado xuntábanse os idealistas, convencidos da súa capacidade para arranxar o mundo falando; por outro os pragmáticos, máis preocupados da marcha da colleita, do dura que estaba a terra ou do moito que medraba a rama; por tódolos sitios brincaban os alegres raparigos, felices mentres xogaban á pelota ou a policías e ladróns; extraviados andaban os trastes rapazotes, aproveitando a común distracción para deixar espida algunha claudieira pouco vixiada; nunha esquiniña, formando corro, as mozas casadeiras, sempre falando baixiño das súas cousas; tamén estaban os que soñaban con novos mundos, congregados arredor dunha ventá pola que saía o disfónico son dun aparato de radio, e nas escaleiras da fonte sentábanse os que parolaban mentres esperaban tranquila e pacientemente que se enchesen os seus baldes de auga. En resumo, noites cunha animación fraternal e veciñal só comparable á que se daba nos días de festa.
Non obstante, o que máis lembro daquelas noites de verán non é xustamente todo iso, senón cando, despois dunha verbena ou de trasnoitar ata a deshora en calquera café vilego ou en sitios de peor fama, chegabamos os mozos de regreso á aldea xa durminte. Tiña un atractivo especial observar a aldea na súa quietude no medio das sombras e do acougo xeral. As casas, por cuestión de aproveitar o fresco, permanecían coa maioría das ventás abertas, a estancias e dormitorios nos que eramos capaces de imaxinar a cada un dos veciños que alí descansaban das trafegas e dos esforzos diarios. E antes de retirarnos tiñamos por costume acender un último pito sentados nunha banqueta, para logo rematar cun longo e reparador trago de auga fresca na fonte. Apenas falabamos neses intres, preferíamos aproveitar a transparencia acústica da noite para escoitar os sons do silencio doce e misterioso que transmitía aquel mundo propio e durminte: unha tose repentina, un ai inquietante, o choro asustado dun neno, as palabras inintelixibles de alguén que falaba no medio dun soño, o ladro dun can ó lonxe, o canto ilocalizable dun moucho, a violenta disputa duns gatos que andaban á xaneira ou o suave murmurio das augas do regueiro. Si, pode que nunca máis volvésemos a experimentar unha sensación de paz semellante a aquela que emanaba da  aldea durminte nas noites de verán da mocidade.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 2 de xullo do 2017.

martes, 4 de julio de 2017

Adiós ríos, adiós fontes


É ben sabido que a época do “desarrollismo español” comezou coa entrada dos chamados tecnócratas nos gobernos de Franco, a finais dos cincuenta. Desa época quedoume na cabeza unha definición de tecnócrata: “Home capaz de demostrar que importar area no deserto pode ser un bo negocio”. Vista desde a perspectiva do tempo, a definición correspondíase mellor coa de economicista, pero hai que considerar que a tecnocracia franquista foi en gran medida unha adaptación das ideas economicistas que comezaran a imperar despois de 1945. E pensara eu nunha versión galega da definición: “Home capaz de demostrar que importar auga en Galicia pode ser un bo negocio”. Porque se algunha cousa sobraba en Galicia, aparte de necesidades, era auga. Ninguén no seu xuízo pensaba nos anos sesenta ou setenta, incluso nos oitenta, que nun prazo relativamente curto a maioría dos galegos terían que mercar a auga para beber. Había, si, augas embotelladas, coma as de Fontenova ou as de Mondariz, pero entendíase que eran máis ben para quen tiña algún tipo de doenza. Porque a xente, maiormente, bebía a auga das numerosas e marabillosas fontes que había repartidas por tódalas parroquias, vilas e cidades de Galicia; un patrimonio riquísimo cuxa conservación, xunto coa dos camiños, sempre figurara como primeira obriga das autoridades públicas. Pero, comproben o que queda de todo aquilo pasados apenas trinta anos.  Case nada.
Abandonáronse os mananciais, e entre as fontes: unhas desapareceron, outras secaron,  bastantes amosan o ameazador cartel de “auga sen control sanitario”  e as poucas das que aínda se pode beber adoitan estar  conectadas á traída pública, cuxa auga, aínda cumprindo cos mínimos de potabilidade, poucas veces lembra á saborosa e fresca que se podía beber en calquera fonte do país de antano.
Son bastantes os que pensan que beber auga embotellada é un signo de progreso e de salubridade. Pero non é nada diso, tan só unha sinal máis do éxito do novo paradigma do culto do privado e do descoido e privatización do público. Porque poucas actividades hai menos racionais en relación co respecto ó medio ambiente cá venda e consumo de auga embotellada, tanto pola contaminación que supón o seu envasado en materiais plásticos coma pola cantidade de combustible que se gasta no seu transporte. Con moito menos gasto poderiamos ter conservado as nosas fontes e os nosos mananciais, e as redes públicas de captación e distribución da auga poderían estar en bastante mellor estado. Pero iso atentaría contra un gran negocio privado, que tamén axuda a sustentar o paradigma. E agora, ademais da perda da auga para beber, chegan os efectos das secas, consecuencia da diminución de precipitacións, si, pero tamén dunha xestión defectuosa dos nosos recursos hídricos, que seguen sendo moi abundantes.
A ningún elemento aristotélico debe máis a nosa natureza de galegos cá auga. Somos un país de auga. Por iso a nosa filosofía e a nosa poética son acuosas. Aínda sen ter lido  a Heráclito ou a Manrrique, calquera galego sabe que a vida é o río que nos leva, e que o destino do home é o da auga que corre. E cando soñamos, soñamos cunha casiña no medio dun val ameno que mira para un regatiño que corre alegre á sombra dos amieiros, coa fonte limpa que nos cura de tódolos males ou co baño purificador nas augas transparentes da infancia... Como escribira unha vez Cunqueiro, tendo diante o libro de Otero sobre o Padre Feijóo e pensando na vista que o sabio tivera do Miño desde a súa casa natal de Casdemiro: «a presenza da auga, sor pura e casta, é unha caricia perfecta para a mente do home feliz. E tamén para a do grave, coma Feijóo». Amor de auga.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de xuño do 2017.